Minimaal nominaal.... (stufi!)

Een kwaadaardig gerecht

Met het regeerakkoord in de hand dreigt het kabinet Rutte de bijl aan de wortels van het wetenschappelijk onderwijs en onze kenniseconomie te leggen en de boom der kennis voorgoed te vellen. Dat zal althans het gevolg zijn van de onverkorte uitvoering van de in het regeerakkoord opgenomen Langstudeerdersmaatregel.

Het staat er zo sober en het klinkt zo redelijk: Om het studierendement te verhogen zal van langstudeerders een hoger collegegeld worden gevraagd . Wie kan daar nu op tegen zijn ?
Uit de door vrijwel niemand gelezen financiële bijlage blijkt pas de volle betekenis van wat daar staat: een bezuiniging van 370 miljoen euro op de bijdrage die universiteiten en hogescholen van het Rijk voor hun onderwijs ontvangen met ingang van 2012: de meest omvangrijke en schadelijke bezuiniging van de afgelopen decennia. Voor alle zittende en toekomstige studenten die meer dan een jaar uitgelopen zijn in hun studie wordt met ingang van het studiejaar 2011/2012 het jaarlijkse collegegeld met euro 3000,-- verhoogd van euro 1700,-- naar 4700,--.

Nu is een regeerakkoord alleen maar een afspraak tussen fracties in de (Tweede) Kamer en om zulke draconische maatregelen door te kunnen voeren is wetswijziging noodzakelijk.
De bezuinigingen moeten daarom worden opgenomen in de Rijksbegroting 2012 die op Prinsjesdag 2011 aan de Staten Generaal wordt aangeboden en daarna door zowel de Tweede Kamer als door de Eerste Kamer worden goedgekeurd.

Voor de aanpassing van het collegegeld regiem is een wijziging van de Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek nodig voor deze kracht van wet kan krijgen.
Inmiddels heeft het ministerie van Onderwijs in een geheime maar inmiddels uitgelekte ambtelijke notitie aangegeven hoe in concreto aan de voornemens in het Regeerakkoord verder uitvoering gegeven zouden moeten worden. Daaruit blijkt hoe hard deze maatregelen voor studenten en instellingen uitpakken. Met name de universitaire studenten en instellingen worden zwaar getroffen omdat daar de langere en moeilijkere opleidingen zijn geconcentreerd.

Eerst iets over die studenten
Ongeveer 20% van de universitaire studenten wordt getroffen door deze maatregel en zij moeten vanaf september a.s. het met 3000,-- euro verhoogde collegegeld gaan betalen. Waar zij dat extra geld vandaan moeten halen blijkt niet uit het regeerakkoord . In de uitgelekte notitie wordt expliciet uitgesloten dat zij voor dat hogere collegegeld een extra beroep kunnen doen op de geldende studieleningsfaciliteiten bij het Rijk. Hun keuze kan dus geen andere worden dan: meer gaan bijverdienen en nog langer studeren of er helemaal mee stoppen en nooit afstuderen.

Het is dan ook opmerkelijk dat in het regeerakkoord niet voor een zogenaamde cohortsgewijze invoering is gekozen. In dat geval zouden deze maatregelen alleen gaan gelden voor studenten die nog met hun studie moeten beginnen. Die kunnen met deze dreigende boete bij hun studiekeuze en in hun studiegedrag tenminste nog enige rekening houden.

Kennelijk is bij de Rijksoverheid of althans bij de opstellers van het regeerakkoord nog iets heel anders over het hoofd gezien: de uitspraak in kort geding bij de Haagse rechtbank het vonnis Wijnholt van 11 augustus 1988. Op 27 juli 1988 was de zogenaamde Harmonisatiewet in werking getreden. Deze door de toenmalige minister van Onderwijs , Deetman, opgestelde wet beoogde indertijd onder meer net als nu het collegegeld voor een beperkte en in de ogen van de overheid te lang studerende studenten te verhogen. Deze studenten werden auditor genoemd. Het ging toen overigens om een bescheiden verhoging van 1750,-- gulden voor reguliere studenten naar 2450,-- gulden voor auditoren. De Landelijke Studenten Vakbeweging spande een kort geding aan en de President van de Haagse rechtbank , Wijnholt, bepaalde in zijn vonnis dat de Harmonisatiewet op de reeds ingeschreven studenten die aan hun tweede studie bezig waren niet mocht worden toegepast. De Staat ging tegen die uitspraak in beroep , maar koos wel alsnog voor een cohortsgewijze invoering. De Hoge Raad oordeelde op 14 april 1989 dat de Haagse rechtbank rechtens niet tot haar uitspraak had kunnen komen en vernietigde het vonnis Wijnholt. Gelijktijdig velde de Hoge Raad echter een zeer hard oordeel over deze Harmonisatiewet . Hij achtte deze in strijd met het rechtszekerheidsbeginsel.

Na deze heftige terechtwijzing hebben de achtereenvolgende ministers van Onderwijs altijd er voor gekozen zittende studentenpopulaties te ontzien. In 1996 werd de hele wet ten grave gedragen en verdween de auditor . Dit tot opluchting van alle betrokkenen: de wet had geen enkel doel gediend, een hoop ellende veroorzaakt en zeer grote uitvoeringsproblemen gekend.

Op de toekenning van de Rijksbijdrage aan Universiteiten en Hogescholen wordt in het Regeerakkoord een korting voorzien van ¤ 6000,-- per langstudeerder. Dat is op zichzelf al vreemd want universiteiten krijgen daar ook nu al geen Rijksbijdrage voor. De hele maatregel gaat dus om niets anders dan om een verdeelsleutel voor een bezuiniging van ¤ 370 miljoen op het Hoger Onderwijs. Komen er minder langstudeerders dan wordt de korting van ¤ 6000,-- verhoogd, zo blijkt uit het Regeerakkoord en de ambtelijke notitie. Wee de ongelukkige instelling die de laatste langstudeerder van Nederland in huis heeft : dat wordt een korting van ¤ 370 miljoen !
Universiteiten verliezen op deze manier vooralsnog zon 20% van de Rijksbijdrage voor hun onderwijs.

Dat betekent gedwongen ontslag voor 20 % van haar hooggekwalificeerde docenten in vaste dienst. Universiteiten moeten anders dan in de private sector zelf de wachtgelden betalen van degenen die zij ontslaan. Dat brengt zeer hoge kosten met zich mee, waarvoor eenmalig een voorziening moet worden getroffen, die ca drie keer zo hoog ligt als de in een jaar structureel bespaarde kosten. Het totale bedrag dat met zon ingrijpende afvloeiing gemoeid is kan het eigen vermogen van een instelling te boven gaan waardoor deze failliet gaat.
Maar ook als dat niet het geval is betekent zon omvangrijke bezuiniging 20% minder onderwijsuren dan wel 20 % minder studieplaatsen voor de resterende studenten. Een weinig lonkend perspectief.

Gezien het verstrekkende, ingrijpende en riskante karakter van deze langstudeerders maatregelen zou de nietsvermoedende kiezer toch mogen verwachten dat er dan tenminste een heel groot maatschappelijk probleem mee wordt opgelost. Maar ook dat is niet het geval.
De groep langstudeerders is omvangrijk, maar zeer heterogeen. Er zijn heel veel oorzaken aan te wijzen voor het uitlopen van de studieduur: omzwaaien al dan niet naar een studie waar de betrokkene eerder voor was uitgeloot, een stage in het buitenland, het gelijktijdig volgen van twee studies, het bekleden van een bestuursfunctie of het deel uitmaken van een studentenraad, de lengte van de opleiding (bijv. geneeskunde) of de zwaarte van de opleiding (denk aan alle technische en bèta opleidingen) , een gebrekkige vooropleiding en natuurlijk ook gebrek aan studie-inzet of studieresultaat.

Alleen de laatste twee groepen gelden binnen de universiteit als problematisch . Niet alleen omdat universiteiten voor hen geen bekostiging ontvangen maar ook omdat de Wetgever universiteiten maar zeer beperkt de wettelijke mogelijkheden heeft gegeven om op te treden tegen studenten die niet presteren. Desalniettemin wordt er in Nederland aanzienlijk korter gestudeerd dan in bijvoorbeeld Duitsland en Scandinavië. In geen van de verkiezingsprogramma s voor de Tweede Kamer verkiezingen van eerder dit jaar werd ook melding gemaakt van problematisch geachte langstudeerders, laat staan dat er op die titel zulke majeure bezuinigingen zouden moeten plaatsvinden.

Niet het lange studeren maar de studie-uitval met name in latere jaren is de grootste zorg voor universiteiten, net als istuderen maar de studie-uitval met name in latere jaren is de grootste zorg voor universiteiten, net als in alle andere sectoren van het onderwijs. Waar komt dit rare plan in het regeerakkoord dan vandaan ? Dat is eenvoudig: het is een direct gevolg van de hogedrukpan compromissen die bij regeerakkoorden gesloten worden tussen politieke onderhandelaars ( in dit geval van CDA en VVD ) met als klankbord en ondersteuning vooral ambtenaren van het Ministerie van Financiën.

Noch CDA noch VVD wilden blijkens hun verkiezingsprogrammas- net zo min als vrijwel alle andere partijen - ingrijpend op de financiering van het hoger onderwijs bezuinigen, integendeel. Maar de VVD wilde wel de studiefinanciering omzetten in een sociaal leenstelsel. De opbrengsten daarvan zouden voor een deel ten goede moeten komen aan de verhoging van de onderwijsbijdrage aan de instellingen. Het CDA wilde dat laatste ook , maar wilde daartoe de instellingen meer ruimte geven om de collegegelden verhogen met name voor die categorieën studenten die zeer intensief onderwijs krijgen zoals in University Colleges of waar de instellingen geen bijdrage van het Rijk voor krijgen zoals bij de langstudeerders Het ministerie van Financiën tenslotte wilde af van de groei van het aantal deelnemers in het Hoger Onderwijs, waardoor via technische bijstellingen het budget voor het HO komende jaren onverbiddelijk zou moeten stijgen. En daar is bij de huidige economische crisis gewoon het geld niet voor.

Afschaffing van de studiefinanciering in de masterfase moest in het Regeerakkoord de VVD tevreden stellen, een veel hoger collegegeld voor langstudeerders het CDA en een enorme bezuiniging op de instellingen de techniek van het Ministerie van Financiën.
Het resultaat van deze politiek ambtelijke potpourri in het regeerakkoord is een buitengewoon kwaadaardig gerecht dat maar beter onaangeroerd kan blijven.

De bewindslieden op OCenW hadden er politiek gezien beter aan gedaan er voor zorg te dragen dat de regeringsverklaring op deze punten andere taal had gesproken. Dat is vaker gebeurd met name bij de totstandkoming van het eerste Kabinet Kok. In dat regeerakkoord was toen uit bezuinigingsoverwegingen voorzien dat al het Hoger Onderwijs in Nederland voortaan maar drie jaar zou mogen duren in plaats van de toen en nu gangbare 4, 5 of 6 jaar. In de toenmalige regeringsverklaring is daar bijtijds al afstand van genomen.

Nu dat niet gebeurd is zouden zij er goed aan doen geen uitvoering te geven aan de hierboven gewraakte passages uit het regeerakkoord, maar wel de implementatie ter hand te nemen van het Rapport Veerman Naar een toekomstbestendig Hoger Onderwijs dat kort voor de verkiezingen verscheen. Ook dat staat in het regeerakkoord.
Overigens zijn Veerman en Langstudeerders volstrekt niet met elkaar te verenigen, dus gekozen moet er toch.
Regeerakkoorden zijn trouwens nog nooit geheel en volgens de letter tot uitvoering gebracht.
Ook in dat opzicht is er geen nieuws onder de zon.

Nijmegen, 28 november 2010
R.J. de Wijkerslooth