quote:
De nieuwe strengheid van een partijleider
Onder leiding van Wouter Bos is de PvdA de afgelopen twee jaar een minder verzuurde en dogmatische partij geworden. Toch blijft er kritiek op zijn functioneren en gedachtegoed. Te liberaal, of juist niet genoeg. Onzichtbaar of te veel aanwezig. ,,Het is Wouter Bos van de PvdA, niet de PvdA van Wouter Bos''
Het blijft modderen tussen Wouter Bos en zijn kritische volgers. In de afgelopen maand moest de PvdA-leider twee keer ingrijpen. Hij stuurde een sarcastische brief naar het weekblad Vrij Nederland omdat hij in dat blad `Wouter de Zwijger' was genoemd. Hij zou zich in het buitenland duidelijker over de multiculturele samenleving uitlaten dan in eigen land, om softe partijgenoten niet voor het hoofd te stoten. Niet waar, schreef Bos – en somde zelf maar op waar hij zich in het Nederlands scherp had uitgelaten.
Van partijgenoot Jos de Beus kreeg Bos in de Volkskrant het verwijt onzichtbaar te zijn geweest na de moord op 2 november op cineast Theo van Gogh. Bos schreef daarop een prijsvraag uit onder de abonnees van de `Bosbode' – zijn elektronische nieuwsbrief – over de vraag waar De Beus eigenlijk op vakantie was in november. Inzendingen naar Zijhebbeneenanderevisiedanikdushebbenzegeenvisie een boek van Paul Kalma, directeur van het wetenschappelijk bureau van de PvdA, over de noodzakelijke herontdekking van de sociaal-democratische ideologische traditie. Ook dat boek ontbeert de goedkeuring van de partijleider. Bos voelt zich door de publicatie ,,onheus bejegend''. Het gaat volgens hem over de PvdA van vóór 2002.
Lijdt de PvdA-leider onder een gebrek aan erkenning in eigen kring? Bos lacht. Die prijsvraag was ,,een geintje''. Maar boos is hij wel. ,,Soms ben ik ook maar een mens. Ik wilde gewoon eens terugschoppen.''
De scherpe toon van Bos staat haaks op de lof die meestal klinkt voor de open, opgewekte sfeer in de PvdA-van-Wouter-Bos. De oude zure PvdA was weg. Maar de leider zelf haalt de laatste maanden steeds vaker uit: naar burgemeester Cohen van Amsterdam die `ongelukkig' reageerde tegen straatoverlast en naar `kaderleden' die per referendum zijn voorkeur voor de direct gekozen burgemeester afkeurden.
Op het partijcongres van de PvdA aanstaande zaterdag in Delft staan de eerste inhoudelijke resultaten van twee jaar vernieuwing op de agenda. Er komt een nieuw beginselmanifest (dat is sinds 1977 niet meer gelukt) en een nieuwe partijlijn over integratie. Binnenkort presenteren verschillende werkgroepen gemoderniseerde visies op wonen en bestuurlijke vernieuwing, later dit jaar volgen de sociale zekerheid, publieke voorzieningen en een buitenlands-politieke doctrine.
Bos heeft zelf hoge verwachtingen gewekt over de inzet van zijn vernieuwing. Hij was de laatste leider die de kans kreeg de sociaal-democratische en de sociaal-liberale vleugel van de PvdA bijeen te houden, verklaarde hij een jaar geleden in het Parool. Nu is de vraag: lukt dat, en waar staat hij zelf?
Afgaande op de recensies uit zijn eigen partij is het antwoord niet eenduidig. In de peilingen scoort de PvdA al twee jaar onafgebroken rond de vijftig zetels, maar in de eigen partij achtervolgt Bos de vraag wat hij nu eigenlijk wil. Zijn PvdA-fractie in Den Haag krijgt de kritiek te weinig zichtbaar en geprononceerd te zijn, ook van Bos goedgezinde wethouders zoals Jan Hamming in Tilburg. En fractieleden zoals Klaas de Vries toonden argwaan dat hij als leider te veel op eigen houtje opereert, los van de partij. ,,Bij elke keus die hij nu maakt'', zei fractielid Jacques Tichelaar vorige maand in de Volkskrant, ,,is de primaire reflex: hé, stond dat in ons programma?''
Erkende critici zijn er niet van overtuigd dat Bos een duidelijke eigen koers heeft. ,,Ik zie wel dat er veel gebeurt'', zegt politiek filosoof De Beus. ,,Maar hij stelt mij te veel de lieve vrede in eigen kring voorop.'' Adri Duivesteijn, lid van de fractie: ,,Ik zou zo graag willen dat we net als het CDA eind jaren negentig echt fundamentele keuzes maakten over de oplossingen die wij hebben voor grote thema's. Dáár ontleen je innerlijke kracht aan als je weer gaat regeren.''
Toch heeft Bos in bijna alle discussies het voortouw genomen. In essays en interviews, betogen in de Kamer en zaaltjes in het land spreekt hij zich uit voor nieuwe keuzes, die vaak omstreden zijn (of waren) in de PvdA. Bos is voor de direct gekozen burgemeester, voor selectie aan de poort in het hoger onderwijs, voor meer keuzevrijheid voor de middenklasse in onderwijs en zorg en voor langzaam afbouwen van de hypotheekrenteaftrek. Tegenover de verzamelde diplomaten in Nederland verklaarde hij uitbreiding van de Europese Unie belangrijker te vinden dan verdere integratie. Die wil hij zelfs op een aantal terreinen, waaronder sociaal beleid, terugschroeven – een rechtstreekse breuk met het sociaal-democratische streven naar een meer geïntegreerd en sociaal Europa. Hij heeft er af en toe nog stevige discussies over met zijn voorganger Wim Kok, zegt Bos. Nog een steen in de vijver: vorig jaar liet Bos blijken steeds huiveriger te staan tegenover VN-vredesmissies, gezien het gebrek aan succes in Afghanistan. Hij dreigt op dat gebied ,,steeds minimalistischer'' te worden, zegt hij.
Misschien zaait Bos twijfel in de PvdA omdat hij zélf een onderscheid maakt tussen zijn eigen koers en die van de PvdA. Bij de volgende lijsttrekkersverkiezingen per referendum, najaar 2006, doet Bos met een eigen programma mee, zo kondigde hij vorig jaar in NRC Handelsblad aan. De inhoud wil hij nog niet onthullen. Inmiddels is hij naar eigen zeggen ,,heel dubbel'' over de komende strijd over het leiderschap. Ja, hij komt met zijn eigen programma. Maar: ,,Ik wil eigenlijk geen splijtende polariserende strijd met een andere kandidaat.'' Koole kan zich voorstellen dat er in 2006 géén ledenreferendum komt, vanwege het ontbreken van een tegenkandidaat. ,,Ik zie echt niemand anders dan Bos.''
Volgens Koole is het ondenkbaar dat een gekozen lijsttrekker in zijn eentje de koers van de partij kan bepalen. ,,Het is Wouter Bos van de PvdA, niet de PvdA van Wouter Bos'', zegt hij. De leider is de drager van de ideeën van de partij. ,,De leden beslissen over het programma, op voorstel van het partijbestuur. Je bent een democratische partij of niet.'' Bos gaat daarin mee, maar: ,,Het kan natuurlijk niet dat de partij iets heel anders vaststelt dan waarop de kandidaat gekozen is.'' Koole en Bos zijn het er inmiddels over eens dat de lijsttrekker volgend jaar zo vroeg gekozen moet worden dat hij met het partijbestuur kan meepraten over het verkiezingsprogram.
Volgens Koole is de vernieuwing van de PvdA in 2002 niet met Bos begonnen. ,,Bos is zelf het product van de vernieuwing.'' Voor de lijsttrekkersverkiezingen in 2002 kwam Bos ook al min of meer met een programma, onder de titel `Wat ik wil met de Partij van de Arbeid'. In feite was de puntenlijst van Bos het programma van de interne partijcommissie die onder leiding van de toenmalige burgemeester van Leeuwarden Margreeth de Boer de nederlaag van 15 mei 2002 had geanalyseerd. De PvdA moest volgens het rapport De kaasstolp aan diggelen een herkenbaarder profiel krijgen, een aansprekende leider en veel, veel debat.
Integratie geldt als archetype van de inhoudelijke vernieuwing volgens de methode-Bos. De partijleider gaf sinds 2002 zelf voorzetten door in opinieartikelen te pleiten voor strengere eisen aan inburgering. Hij stelde voor immigranten met een hogere opleiding voorrang te geven en bepleitte een geleidelijke toegang tot de verzorgingsstaat. Deze ideeën werden vorig jaar overgenomen door een partijcommissie onder leiding van oud-burgemeester van Amsterdam Schelto Patijn. Daarna trokken commissie en partijtop het land in om het rapport te verdedigen. Deze week komt het rapport zonder grote wijzigingen in stemming op het partijcongres. Dan behoort de Pvda officieel tot de partijen die strengere eisen stelt aan immigranten om te integreren, en die emancipatie boven de multiculturele droom stelt.
Niet iedereen in de PvdA kan zich daarin vinden. In de debatten die de partij organiseerde na de moord op Theo van Gogh bleek dat veel PvdA'ers vinden dat het klimaat te hard is geworden. En criticus Duivesteijn hoort op afdelingsvergaderingen vaak pleidooien voor de multiculturele samenleving. Duivesteijn vindt nog steeds dat Bos ,,gewoon kan zeggen dat de multiculturele samenleving ons ideaal is''. De Beus vindt dat Bos ,,zijn lot als politiek leider'' moet verbinden aan de strijd tegen de culturele segregatie. ,,Hij moet zeggen: deze nieuwe sociale ongelijkheid, dat is mijn ding.''
Bos wil dat de PvdA op dit gebied vooral evenwicht leert bewaren. Hij zegt expres te zijn begonnen met het benadrukken van de nieuwe strengheid. ,,Je moet oversturen. Ik ken de reflex van de partij. Als ik andersom was begonnen was het evenwicht in de PvdA nooit verschoven. Maar ik heb altijd geweten waar ik uit wilde komen.'' Nu legt Bos overal uit dat de islam bij Nederland hoort.
Democratie is een ander onderwerp waar Bos zich luid over heeft uitgesproken. De partijleider is voorstander van de direct gekozen burgemeester en minister-president en voor het afschaffen van de evenredige vertegenwoordiging in het parlement, zodat een tweepartijenstelsel kan ontstaan met duidelijke machtsblokken. Binnen zijn eigen partij wordt daar door velen anders over gedacht: vorig najaar grepen de leden de eerste gelegenheid om per referendum een standpunt vast te leggen aan om de partijleider tot de orde te roepen. Bos maakt nu strikt onderscheid tussen ,,mijn persoonlijke mening'' en de voorkeur die hij en de partij in de Kamer uitdragen voor een door de gemeenteraad gekozen burgemeester. Een dergelijk scenario zou zich kunnen herhalen met de kabinetsplannen voor bestuurlijke vernieuwing.
Hoe erg is het als de politiek leider niet de opvatting van zijn partij deelt? Niet erg, vindt voorzitter Koole. ,,Dat het zijn gezag aantast, is een ouderwetse manier van denken. Het politieke bedrijf vraag niet meer om het type leiderschap dat zegt: ik vertel hoe het moet en daarom gaat het zo. Leiderschap moet open zijn, meer horizontaal. Het gaat er om hoe je met interne oppositie omgaat zonder grote spanningen. En Bos is gewoon een goede team-leider.''
Bos zelf vindt democratische hervorming niet cruciaal voor zijn leiderschap, maar hij wil wél dwingend zijn over andere thema's, zoals integratie en de invoering van eigen risico in de zorg. Dit jaar staan bij de PvdA twee cruciale standpunten op het programma. Uit de werkgroep verzorgingsstaat-nieuwe-stijl moet komen dat ,,we de brede toegankelijkheid waarborgen van bijvoorbeeld de AOW'', zegt Bos. Daarvoor heeft hij Han Noten gevraagd, fractieleider in de Eerste Kamer. Het andere project is de vernieuwing van de publieke sector, zorg en onderwijs. Deze werkgroep wordt geleid door een voormalige concurrent van Bos voor de partijleiderschap: de Leidse bestuurskundige Jouke de Vries. Er moet uitkomen dat mensen uit de middenklasse hun geld ook moeten kunnen aanwenden om hun kinderen beter onderwijs te verschaffen. Publieke voorzieningen moeten onder controle van de overheid staan, maar kunnen privaat worden uitgevoerd. Dat laatste staat ook al in het nieuwe beginselmanifest.
Wat zegt dit over de koers van Bos? In elk geval dat hij in zijn denken over sociaal-economische thema's de PvdA niet van andere ideologische veren voorziet dan Wim Kok. Voor zijn gedachten over de kwaliteit van publieke voorzieningen grijpt Bos terug op de strateeg van de Paarse PvdA, Dick Benschop. Zelf zegt hij dat hij in dit opzicht van de `school-Melkert' is.
In het beginselmanifest dat zaterdag op het PvdA-congres voorligt, is evenwel toch het een en ander veranderd. Zo hebben Bos en Koole grote delen overgenomen uit een alternatieve versie die socioloog Bart Tromp, vast criticus van de teloorgang van de sociaal-democratie in de PvdA, met twee anderen schreef. Er staat meer maatschappij-analyse in, en meer over het verleden van de sociaal-democratie. En het is formeler geschreven. Jammer, zegt Bos. ,,Het meer intellectuele gedeelte van de partij denkt dat gewone mensentaal geen diepgang heeft. Ze vonden het te veel een reclamefolder.''
Bos: ,,Waar ik blij om ben is dat vrijheid nog steeds het eerste woord is. Gelijkheid vind ik geen inspirerend ideaal''. Waar de PvdA hervormt, is de leidraad: liberaal waar mogelijk, sociaal waar nodig. Een ruk naar links of rechts kan je het niet noemen, vindt Bos. ,,Ik heb een vrij eclectisch leiderschap''.
Bron: De nieuwe strengheid van een partijleider in NRC Handelsblad 24 januari 2005.