quote:
Het Red Team fileerde wekenlang het coronabeleid. Waarom is het nu zo stil rond de virusduiders?
Ineens waren ze daar: het Red Team, een bont gezelschap van virusduiders. In media en op het politieke toneel trokken ze de aandacht met hun pleidooi voor streng en vroeg ingrijpen om lange lockdowns te voorkomen. Maar sinds begin dit jaar is het opvallend stil. Waarom? Vier (ex-)leden blikken terug (en vooruit) op de coronacrisis.
Een zomer en herfst lang fileerden ze de Nederlandse coronastrategie in talkshows, kranten en zelfs, op uitnodiging, in de Tweede Kamer. Het Red Team pleitte maandenlang vurig voor eerder en steviger ingrijpen om het virus in te dammen. Vanaf begin dit jaar verdween het team van deskundigen, vorige zomer opgericht om ‘kokerdenken’ in het coronabeleid te voorkomen, steeds meer naar de achtergrond.
Ondergronds gingen ze door. Nog iedere maandagavond zitten de elf leden van het team in een videobijeenkomst bij elkaar voor hun eigen crisisoverleg. Ze bespreken de nieuwste cijfers, wetenschappelijke inzichten en de epidemiologische situatie rond het virus. Maar ook die terugkerende vraag: wanneer heffen we onszelf op?
Want nu een hoge vaccinatiegraad en QR-codes het virus in deze nieuwe fase moeten beteugelen en de samenleving steeds verder opengaat, lijken eerdere oproepen van het Red Team om harder ingrijpen ver weg. Is het team nog wel nodig? Ja, zegt Marino van Zelst, modelleur-infectieziekten aan de Wageningen Universiteit en de ‘cijferman’ van het Red Team. ‘In de samenleving heerst ten onrechte het idee dat de crisis al voorbij is. Het zal de komende tijd nog geregeld over corona gaan, dan is er mogelijk weer een rol voor ons.’
Polarisatie
Het was een snelle opmars: wat begon met een brandbrief van vier deskundigen met zorgen over het coronabeleid aan het kabinet mondde al snel uit tot een team van uiteindelijk twaalf experts dat een belangrijke plek veroverde in het coronadebat. De naam ontleenden ze aan een term uit het bedrijfsleven. Daar werkt een ‘rood’ team naast een ‘blauw’ team om tunnelvisie te voorkomen.
Het kabinet moest strenger en eerder ingrijpen om besmettingen en langdurige lockdowns te voorkomen, vonden de leden. Het Red Team wilde het bovendien anders doen dan het Outbreak Management Team (OMT), dat vooral uit biomedici bestaat, dus schoven bij hen ook economen en sociaal-wetenschappers aan.
Maar net zo snel als het team opkwam, verdween het van het toneel. Een bewuste keuze, zegt teamlid Van Zelst. Hoewel er naar het team werd geluisterd, burgemeester Femke Halsema van Amsterdam vroeg het Red Team om een advies over de mondkapjesplicht, bleef een kentering in het landelijke coronabeleid uit. Teamleden mochten weliswaar op bezoek bij minister Hugo de Jonge en spraken op uitnodiging in de Tweede Kamer, de overheid sloeg vrijwel alle adviezen in de wind.
‘We kwamen op een kantelpunt: de politiek weet nu hoe ze het probleem kan oplossen, wij hebben gezegd wat we wilden zeggen’, aldus Van Zelst. ‘Als je blijft drammen, draag je alleen maar bij aan polarisatie.’ Voor Xander Koolman, gezondheidseconoom aan de Vrije Universiteit, was het zelfs reden om het Red Team eind vorig jaar te verlaten. Hij voelde zich niet gemakkelijk bij het ‘activistische beeld’ dat volgens hem in de media van het team ontstond. Koolman: ‘Het leek alsof wij alleen maar hamerden op beperken van gezondheidsschade terwijl we juist de balans zochten, waaronder met economie.’
Bovendien liepen gemoederen vooral in de academische wereld hoog op. Dat merkte Amrish Baidjoe, veldepidemioloog en microbioloog, al voor het Red Team toen de mede-oprichter zich mengde in het coronadebat en e-mails kreeg van mede-academici. In een mail van een hoogleraar van een Nederlandse universiteit, ingezien door de Volkskrant, valt te lezen dat Baidjoe beter een rustiger toon aan kan slaan en niet te hard tegen RIVM-baas Jaap van Dissel moet ingaan.
En toen Baidjoe op Twitter kritiek leverde op ziekenhuisbestuurder Ernst Kuipers, die in een talkshow zei dat de avondklok een gering effect had, werd zijn academische autoriteit in twijfel getrokken. Baidjoe schreef: ‘Kan deze meneer (veredelde MDL arts (maag darm lever, red.), geen epidemioloog) aub een keer wat bescheidenheid tonen mbt complexe materie.’ Daarop reageerde een communicatie-adviseur van het Erasmus MC, waar Kuipers werkt, prompt met een foto van het aantal citaties van zowel Kuipers als Baidjoe en voegde eraan toe: ‘Ongefundeerd en denigrerend mensen neerhalen, zou u als wetenschapper niet moeten passen. Graag wijs ik u op de indrukwekkende publicaties en citaties van Ernst Kuipers.’ Maar, zegt Baidjoe, die publicaties gingen niet over infectieziektebestrijding. ‘Ik heb daarin jaren ervaring, maar dat deed er in de discussie niet meer toe.’
Voor de veldepidemioloog is de weerstand geen reden gas terug te nemen. Sterker, hij is ervan overtuigd dat de kritiek van het Red Team op het gevoerde coronabeleid al die tijd terecht was. ‘We hebben het bij elke golf bij het rechte eind gehad. Als er echt naar ons was geluisterd, waren we beter door de crisis gekomen.’
Nieuw-Zeeland versus Nederland
Maar klopt dat wel? Juist landen die vanaf het begin kozen voor snel en effectief indammen van het virus, de strategie waar het Red Team op hamerde, worstelen nu met de crisis. Met een relatief hoge vaccinatiegraad en een grotendeels open samenleving lijkt Nederland daarentegen een manier gevonden te hebben met het virus te leven.
Nieuw-Zeeland, dat lange tijd koos voor inreisverboden en strenge maatregelen bij kleine besmettingshaarden, ziet ruim na zes weken lockdown het virus niet meer verdwijnen. De besmettelijke deltavariant maakt de aanpak onmogelijk. Bovendien is de vaccinatiegraad achtergebleven. Premier Jacinda Ardern kondigde aan de zogenoemde Zero Covid-strategie versneld los te laten: op den duur moet het land dus leren leven met het virus.
Maar de Red Teamleden vinden niet dat Zero Covid-landen hebben gefaald. ‘De uitgangspositie van Nieuw-Zeeland is beter dan die van ons’, zegt Nienke Ipenburg, verpleegkundig-specialist en Red Teamlid. ‘Doordat zij het virus lange tijd effectief buiten de deur hielden, hebben ze geen uitgeput gezondheidssysteem zoals wij. In Nederland zullen we nog lang last hebben van de gevolgen. We moeten operaties inhalen en zorgpersoneel komt door stress en vermoeidheid thuis te zitten.’
Ook Van Zelst ziet Nieuw-Zeeland ondanks de huidige worsteling als succesverhaal. ‘Als je kijkt hoe ze daar lange tijd zonder maatregelen hebben kunnen leven komen ze positief uit de bus’, zegt de Red Team-cijferexpert. ‘Ze hebben langere tijd meer vrijheid gehad en het heeft heeft minder mensenlevens gekost dan bij ons.’
Veldepidemioloog Baidjoe denkt dat Nederland wat had kunnen leren van andere landen. ‘Nieuw-Zeeland heeft ervoor gekozen schade te beperken toen er nog geen vaccins waren. Helaas moeten we concluderen dat er in Nederland niks is gebeurd met ons advies om vroeg in te grijpen en escalatie te voorkomen. Mede daardoor zijn we een paar keer in een lange lockdown terecht gekomen, met ook nog eens veel sterfte en ziekenhuisopnamen.’ Een Zero Covid-strategie heeft het Red Team nooit geopperd, benadrukt Baidjoe. ‘Dat is onmogelijk, zeker als je niet een eiland bent zoals Nieuw-Zeeland.’
Daarover was vaker een misverstand, zegt Van Zelst. ‘Men denkt dat wij pro-lockdown zijn. Maar we willen juist voorkomen dat we in een lange en dure lockdown terechtkomen door vroeg in te grijpen.’ Was die strategie in Nederland gevolgd dan had de situatie er nu ongeveer zo uitgezien als in bijvoorbeeld Denemarken, denkt hij. ‘Daar grepen ze snel in bij besmettingen en zijn ze nu van maatregelen af. Ze hebben ook geen coronapas meer.’
Economische schade
En dan is er nog dat andere punt van het Red Team: als het virus te veel ruimte krijgt, heeft dat grote economische gevolgen. Maar na een jaar waarin het kabinet aan z’n eigen coronastrategie bleef vasthouden draait de economie juist opvallend goed en is de werkloosheid op het laagste punt in decennia.
In het Red Team was voormalig-lid Xander Koolman de belangrijkste vertolker van het standpunt dat te laat ingrijpen bij stijgende besmettingen naast gezondheidsschade ook flinke economische schade oplevert. Nog steeds vindt hij dat in het eerste half jaar van de pandemie eerder ingrijpen beter was geweest. De economie mag dan nu goed draaien, als toen sneller was opgetreden had het schade van de lange lockdown in herfst en winter kunnen beperken, zegt Koolman.
Of hij nu weer de voorkeur zou hebben voor een snelle lockdown als besmettingscijfers stijgen? ‘Nee, onder de huidige omstandigheden niet’, zegt Koolman. ‘Nu levert een lockdown meer economische schade op dan het virus rond laten gaan. Dat punt hebben we in Nederland dankzij het grote aantal gevaccineerden bereikt.’
Onzekerheden
De overgebleven elf leden van het Red Team kijken bezorgd naar wat nog op Nederland afkomt. Daarom blijven ze stand-by. ‘Voor de zorg kan komende tijd zwaar worden’, zegt verpleegkundig-specialist Ipenburg. ‘We zitten echt in een zorginfarct’, zegt ze. ‘Dat moeten we niet onderschatten. Bij elke stijging van de zorgvraag, bijvoorbeeld door covid, komen we meer in de problemen.’
Nee, we zijn de pandemie nog niet uit, zegt Baidjoe. ‘Het winterseizoen brengt veel onzekerheden met zich mee. Hoe goed blijven de vaccins werken? Duikt er toch een nieuwe variant op? Het is daarom belangrijk om te kijken naar de lessen die we hebben geleerd en dat geldt ook voor het Red Team.’
Zelfs nu veel mensen het vaccin hebben gehad, blijft het verstandig naar maatregelen te grijpen als de besmettingen oplopen, denkt Van Zelst. ‘Juist omdat de vaccinatiegraad hoog is, is het makkelijker om dit virus onder controle te houden. Met kleine ingrepen, bijvoorbeeld herintroducering van de anderhalvemetermaatregel, kun je al effect sorteren.’
Effect
Toch lijkt de kans niet groot dat het kabinet bij een nieuwe crisissituatie wel teruggrijpt op adviezen van het Red Team. Vooralsnog kijkt het alleen naar maatregelen als het aantal opgenomen covidpatiënten ‘in korte tijd snel stijgt’.
Het is in het eerste half jaar van de pandemie niet helemaal gelukt de kern van de boodschap van het Red Team over te brengen, vindt ex-lid Koolman. ‘We hebben onvoldoende blootgelegd dat de overheid niet deed wat ze zei. Door laat in te grijpen en vooral in te zetten op ziekenhuisopnamen werd de kans op een langere lockdown groter’, zegt de gezondheidseconoom. ‘Qua communicatie waren we geen match voor Rutte, dat was onervarenheid aan onze kant.’
Maar, vindt Koolman, er is wel geluisterd naar het Red Team. ‘Ik ben door ambtenaren van ministeries uitgebreid bevraagd over rapporten die we schreven. We zijn echt serieus genomen.’ Dat al die aandacht zich vaak niet vertaalde in beleid zit Koolman niet dwars. ‘Als wetenschapper wil je kennis overdragen. Wat ermee gebeurt, is aan de politiek.’
De huidige teamleden zien hun rol positief. ‘Het kabinet refereerde meerdere keren aan ons in persconferenties’, memoreert Van Zelst. ‘En met ons advies over mondneusmaskers hebben we bijgedragen.’ Daarnaast bracht het Red Team duiding in de media, zegt Baidjoe. ‘Hoe vaak ik wel niet met journalisten aan de telefoon heb gehangen. Niet om mijn eigen mening door te drukken, maar om verschillende perspectieven op de pandemie te laten zien.’
Er is meer, zegt Van Zelst. Zijn nieuwe baan als modelleur infectieziekten bij de Universiteit Wageningen dankt hij het bouwen van virusmodellen voor het Red Team. En dat is niet het enige dat hij heeft overgehouden aan het teamwerk: inmiddels heeft hij een relatie met mede-teamlid Nienke Ipenburg. Te midden van videoverbindingen en crisisoverleggen bleken de twee meer dan geestverwanten. ‘Ik heb hier in ieder geval een vriendin en een nieuwe baan aan overgehouden’, zegt Van Zelst. ‘Jammer dat er een pandemie voor nodig was.’
Dit stuk had opzich ook wel volstaan met: omdat het knettergekke activisten bleken te zijn.