Laat medicijnonderzoek over aan de overheid

quote:

Stop met het voorschrijven van pillen
Peter Gøtzsche − 08/11/15, 17:56

Peter C. Gøtzsche (1949) werkte als biochemicus en artsenbezoeker voor pillenfabrikant Astra-Syntex, werd daarna hoogleraar geneeskunde en specialist in onderzoeksmethoden.

ESSAY De Deense hoogleraar geneeskunde Peter Gøtzsche bepleit een dubbele revolutie in medicijnenland. Patiënten dienen (bijna) altijd af te zien van pillen. En producenten horen niet meer hun eigen middelen te testen. Laat dat maar over aan onafhankelijke onderzoekers.

Van medicijnen kun je beter worden, maar de kans is niet denkbeeldig dat je eraan doodgaat. Dat gebeurt zelfs op grote schaal; de pillenindustrie heeft meer doden op haar geweten dan de maffia. De Europese Commissie schat dat jaarlijks 200.000 burgers van EU-lidstaten overlijden aan bijwerkingen; in de VS sterven ieder jaar 100.000 mensen aan geneesmiddelen die op een correcte manier zijn toegediend, en eenzelfde aantal door verkeerd gebruik (een te hoge dosis, of omdat ze contra-indicaties hebben). Dat betekent dat in de EU en de VS geneesmiddelen doodsoorzaak nummer drie zijn, na hartziekten en kanker.

Waar we naartoe moeten is een conservatieve houding: gebruik alleen maar geneesmiddelen als het absoluut nodig is - en dat is zelden het geval. Ik pleit voor een drastische demedicalisering.

Ouderen die stoppen met middelen tegen hoge bloeddruk en psychische klachten, varen daar vaak wel bij, in het laatste geval vallen ze minder en verbeteren hun cognitieve vermogens. Toen een onderzoek had uitgewezen dat lichaamsbeweging en gewichtsverlies beter werkten om diabetes type 2 te voorkomen dan metformine (een effect van 56 procent, respectievelijk 31 procent), haalde alleen het effect van metformine de pers.

Verspilling
Soms kan behandeling van ernstig verhoogde bloeddruk een leven redden. Dan doen de bijwerkingen van het gebruikte geneesmiddel er minder toe. Maar die doen zich ook voor bij patiënten die niet zo ziek zijn. We verspillen enorm veel geld aan geneesmiddelen, terwijl veel patiënten beter af zouden zijn zonder.

Bij een onderzoek naar bloeddrukverlagers zeiden artsen dat al hun 75 patiënten erop vooruit waren gegaan, terwijl maar de helft van hen dat beaamde; de anderen waren lusteloos geworden en prikkelbaar. De reden dat alle artsen zo tevreden waren, was dat geen van de patiënten zich bij hen had beklaagd.

Op de Amerikaanse geneesmiddelenmarkt is de verspilling gigantisch. In 2000 gaven de VS in verhouding tot de bevolkingsomvang 2,7 keer meer uit aan geneesmiddelen dan Europese landen, en toch - of misschien juist daarom - is de medische toestand van patiënten veel slechter.

Als we medicijnen verstandig gebruikten, zouden we een gezondere bevolking hebben, tegen een fractie van wat we momenteel aan geneesmiddelen uitgeven. In 2012 verkochten de vijftig grootste farmaceutische bedrijven voor 564 miljard euro aan receptgeneesmiddelen. Omdat veel van die geneesmiddelen twintig keer duurder zijn dan gelijkwaardige alternatieven en doordat we zo overbehandeld zijn, twijfel ik er niet aan dat we hier enorm op kunnen besparen; mijn schatting: 95 procent. Stel je eens voor wat je voor al die miljarden zou kunnen doen.

184 noten
Hoewel de farmaceutische industrie al overgewicht heeft, blijft ze ons haar geneesmiddelen opdringen. In een rapport uit 2002 somde de Europese Federatie van Farmaceutische Bedrijven (EFFB) twintig ziekten en aandoeningen op die volgens haar niet afdoende werden behandeld, 98 pagina's lang. Het rapport telde 184 noten, maar geen ervan verwees naar literatuur die het enthousiasme van de EFFB kon temperen, terwijl die bij elk van de aandoeningen voorradig is. Uiteraard ontbrak ook onderzoek dat voor overbehandeling waarschuwde.

In haar streven naar meer omzet laat de farmaceutische industrie zich leiden door perverse prikkels.

Zo ontwikkelde Aventis een middel tegen kanker, eflornithine. Het bleek daar niet tegen te werken, maar wel uiterst effectief te zijn tegen slaapziekte. Omdat mensen die daaraan lijden meestal arm zijn, staakte Aventis de verkoop van het middel. Toen bleek dat het een effectieve haargroeiremmer was, ging het bedrijf het weer produceren. Nu konden ook Afrikanen met slaapziekte er gratis of voor weinig geld over beschikken. Dit geluk viel hun uitsluitend ten deel omdat veel westerse vrouwen van hun gezichtsbeharing af willen.

Het markteconomische gebod om winst te maken leidt niet tot de maatschappelijke voordelen die het volgens de herauten van de vrije markt zou hebben. Uit Amerikaans onderzoek blijkt keer op keer dat gezondheidszorginstellingen met een winstoogmerk tot hogere kosten, lagere zorgkwaliteit, meer medische complicaties en meer sterfgevallen leiden dan publieke instellingen; zelfs fraude met facturen komt in ziekenhuizen met een winstoogmerk veel vaker voor dan in niet-commerciële ziekenhuizen.

Ander beloningssysteem
Het is principieel immoreel dat er op geneesmiddelen een patent kan rusten. Want als je een gepatenteerd levensreddend medicijn nodig hebt en je je dat niet kunt veroorloven, ga je misschien dood.

Het liefst zag ik dat non-profitorganisaties op zoek gingen naar nieuwe geneesmiddelen, maar een ander beloningssysteem in het op winst gerichte systeem zou al een hele verbetering zijn. Daarin geven we een farmaceutisch bedrijf dat een nieuw geneesmiddel heeft ontdekt niet langer op grond van zijn patent een monopolie, maar belonen we het financieel zodra het een verkoopautorisatie heeft verworven.

De omvang van die beloning hangt dan af van de mate waarin het nieuwe geneesmiddel een werkelijke doorbraak is. Vervolgens geven we het geneesmiddel in licentie aan meerdere bedrijven, die het goedkoop kunnen namaken. Dit zorgt ervoor dat ook veel arme mensen en landen zich het middel kunnen veroorloven.

Daarnaast zou het ons afhelpen van marketing en promotie van medicijnen die irrationeel worden voorgeschreven, of die niet beter zijn dan goedkopere alternatieven. Goede geneesmiddelen hebben geen reclame nodig, die spreken voor zichzelf. De volksgezondheid zou er wel bij varen als er geen advertenties meer voor waren, en geen verkopers en door de branche gesponsorde 'scholing'. En we zouden allemaal geld overhouden.

Goedkoper
Het is heel vreemd dat farmaceutische bedrijven zelf het klinische onderzoek naar hun middel uitvoeren; ze hebben bewezen daar op grote schaal mee te frauderen.

Het is beter als ze academisch geleid onderzoek financieren. Dat is ontzaglijk veel goedkoper. Het Europese Genootschap voor Cardiologie schat dat universiteiten geneesmiddelenonderzoek tien tot twintig keer goedkoper kunnen uitvoeren dan farmaceutische bedrijven. Ook het Amerikaanse National Cancer Institute schat dat het onderzoeken kan uitvoeren voor een fractie van de kosten die er nu mee gemoeid zijn. Mijn laatste eigen onderzoek, naar reumatoïde artritis, duurde zes maanden en konden we uitvoeren voor een bedrag dat ligt onder mijn maandsalaris.

Kapitalisme gaat uit van het principe dat particulier risico leidt tot particulier verlies of tot dito rijkdom. Dat farmaceutische bedrijven publiek risico (patiënten die vrijwillig deelnemen aan onderzoeken) kunnen omzetten in particuliere rijkdom is dus een kapitalistisch wangedrocht. Klinisch onderzoek dient een publieke onderneming te zijn die het algemeen welzijn bevordert, uitgevoerd door onafhankelijke, academische instellingen.

Terwijl we wachten op deze ingrijpende systeemhervorming (die misschien wel nooit komt), kunnen we zelf onafhankelijk onderzoek naar geneesmiddelen doen op grond waarvan we ze goedkeuren of vergoeden. Nederland voerde in 1979 wetgeving in die de minister het recht gaf de toepassing van bepaalde technologieën te beperken tot bepaalde ziekenhuizen totdat ze door systematisch literatuuronderzoek waren geëvalueerd en in orde bevonden.

Italië als voorbeeld
De enorme winsten van de farmaceutische industrie zijn gebaseerd op onderzoek dat met publieke middelen is gefinancierd en op het feit dat geneesmiddelen worden vergoed. Ik vind het daarom redelijk dat we de branche een belasting opleggen. Daarmee betalen we academici om het nieuwe geneesmiddel te vergelij- ken met de beste behandeling die er op dat moment beschikbaar is.

Zoiets gebeurt al in Italië, dat 5 procent van de farmaceutische uitgaven aan promotie int, waarmee een omvangrijk fonds is gecrëeerd voor onafhankelijk klinisch onderzoek.

Zulk eerlijk onderzoek is broodnodig. 'Oude' middelen worden nu in tests vaak toegediend in een te hoge dosis (waardoor een producent kan beweren dat zijn nieuwe middel 'beter wordt verdragen') of in een te lage dosering (zodat het nieuwe middel 'effectiever' is). Eerlijk onderzoek vergt ook vergelijking met niet-farmacologische interventie; bewegen is, zagen we al, beter dan pillen bij het bestrijden van diabetes type 2.

Aan eerlijk, onafhankelijk onderzoek is ook behoefte bij de verslaglegging van schadelijke bijwerkingen, iets wat we bij onderzoek door farmaceutische bedrijven nooit zullen bereiken. Hoewel we weten dat elk geneesmiddel schadelijk kan zijn, bleek uit een overzichtsstudie naar 192 verslagen van onderzoeken met elk minstens 100 patiënten dat maar 0,3 pagina aan bijwerkingen was besteed - evenveel ruimte als de personalia van de onderzoekers kregen.

Geen vooruitgang
In de Verenigde Staten keurt de FDA nieuwe middelen. Dat keurt kankermiddelen meestal (68 procent) goed op basis van andere uitkomsten dan overlevingskans.

Uit mijn eigen analyse van 33 jaar onderzoek naar tumoren, gesponsord door de Britse Medical Research Council, blijkt dat nagenoeg geen vooruitgang is geboekt in de strijd tegen kanker. De mortaliteit bij patiënten die het nieuwe middel slikten was even hoog als bij hen die het oude middel kregen. Bij radiotherapie was dat niet veel anders.

Over het geheel genomen dus geen vooruitgang in de strijd tegen kanker. Blijkbaar is het heel lastig om nieuwe behandelingswijzen te vinden die beter zijn dan de bestaande. Toch kunnen er, als je de mortaliteit buiten beschouwing laat zoals de FDA doet, schadelijke geneesmiddelen op de markt blijven komen zonder dat iemand het merkt.

Ik vind dat elk voorstel voor een klinisch onderzoek gemotiveerd dient te worden met een grondig literatuuronderzoek naar alle voorafgaande onderzoeken met soortgelijke geneesmiddelen, zo mogelijk met een meta-analyse. Anders zien we over het hoofd dat misschien al is aangetoond - of kan worden aangetoond - dat het type geneesmiddel hetzij levensreddend hetzij schadelijk is. Voor patiënten is dat van groot belang. Zonder die eis kunnen moreel onaanvaardbare onderzoeken goedkeuring krijgen.

Als onderzoeker en werknemer van de farmaceutische industrie heb ik zelf ervaren hoe daar gewillige artsen geselecteerd worden die hun mond houden over frauduleuze praktijken. Toch denk ik dat deze bedrijfstak nog lang als een slager zijn eigen vlees blijft keuren.

Transparantie
Wat we nodig hebben, zijn onafhankelijke toezichthouders die bepalen welke clinici geneesmiddelen mogen testen.

Patiënten behoren alles te weten over het geld dat er bij onderzoeken betrokken is en over de mogelijke belangenconflicten van onderzoekers. Een arts die zich daar ongemakkelijk bij voelt, heeft wat te verbergen, wat transparantie nog relevanter maakt.

Iedereen moet inzage kunnen krijgen in onderzoeksverslagen en contracten tussen onderzoekers en farmaceutische bedrijven. Dat is wezenlijk voor het vertrouwen in de sector. Helaas accepteren veel onderzoekers nog dat hun contractueel de mond wordt gesnoerd. Al even treurig is dat auteurs die in tijdschriften plechtig verklaren dat ze alle onderzoeksgegevens konden inzien, zelden de waarheid spreken.

Farmaceutische bedrijven kunnen een vergunning krijgen voor het verkopen van een nieuw middel. Voorwaarde is dat ze tegen kostprijs placebo's en de werkzame stof verstrekken voor extern, onafhankelijk onderzoek.

Cochrane-beoordelingen
Onderzoek is het vruchtbaarst wanneer er een hele reeks van wordt samengenomen in een literatuuronderzoek. Daarin staat welk onderzoek al gedaan is en met welk resultaat (meer dan de helft van gedane onderzoeken blijft nu nog onbekend), welke uitkomsten en resultaten er nog ontbreken, en ook welke onderzoeken door bedrijven werden gefinancierd.

Dat gebeurt in (online te raadplegen) Cochrane-beoordelingen. Die zouden in begrijpelijke taal voor patiënten beschikbaar moeten zijn. Gelukkig zijn zulke teksten er al, zoals deze over onderzoeken naar hoge bloeddruk: De meeste onderzoeken in deze beoordeling werden gefinancierd door bedrijven die ACE-remmers - bloeddrukverlagers - maken. Bij vele ervan maakten de auteurs geen melding van ernstige schadelijke bijwerkingen.

Dit kan betekenen dat de farmaceutische bedrijven ongunstige conclusies over hun geneesmiddelen achterhielden.

Dit is een voorpublicatie uit Peter C. Gøtzsche: Dodelijke medicijnen en georganiseerde misdaad. Achter de schermen van de farmaceutische industrie. Lemniscaat; 532 blz., ¤ 24,95.

Gøtzsche houdt woensdag 11 november een lezing, en gaat daarna in debat met Bert Keizer (arts en columnist voor Trouw) in Onderwijsgebouw 3 van het LUMC, Einthovenweg 20 in Leiden. Aanvang 19u., toegang gratis, maar u moet zich wel aanmelden via deze link.

Ook op donderdag 12 november geeft Gøtzsche een lezing, in debatcentrum Arminius (Museumpark 3, Rotterdam). Hij gaat dan in debat met Ton de Boer, hoogleraar farmacotherapie, en huisarts Hans van der Linde. Aanvang 20u, toegang ¤ 5. Ook voor deze avond dient u zich vooraf aan te melden.

Dodelijke medicijnen

Fabrikant Merck bracht Vioxx op de markt, een ontstekingsremmer annex pijnstiller die, wist de producent, hartinfarcten en beroertes kon veroorzaken. Volgens De Pers kocht Merck in 2007 voor bijna vijf miljard dollar duizenden rechtszaken af; Gøtzsche schat het aantal doden wereldwijd op 120.000; in Nederland vielen volgens NRC waarschijnlijk iets meer dan tweehonderd doden.

Celebrex van Pfizer, ook een pijnstiller die vaatproblemen veroorzaakt, werd volgens Gøtzsche waarschijnlijk 75.000 mensen fataal; Pfizer werd beboet voor het vervalsen van testresultaten.

Het anti-psychoticum Zyprexa van Eli Lilly heeft volgens hem 200.000 mensen het leven gekost door bijwerkingen als hartfalen; het bedrijf betaalde 1,4 miljard dollar boete voor het illegaal op de markt brengen van het middel - waaraan het bedrijf tot 2009 wel 39 miljard omzet had gehad.

Hetzelfde bedrijf droeg zijn Duitse onderzoekers op de bijwerking van 'stemmingsverbeteraar' Prozac - niet zelden gereali- seerde zelfmoordgedachten - weg te boeken als 'depressie'; zij zeiden dat 'niet te kunnen uitleggen aan de rechter of hun gezin'. Trouw berichtte over zo'n 20 zelfmoorden per jaar onder Nederlandse kinderen. De psychofarmacaspecialist Peter Moleman nam het in NRC voor Prozac op: het zou juist zelfmoorden voorkomen.

Een ander antidepressivum, Seroxat, was de winstmachine van het Britse GlaxoSmithKline (GSK). Het werd als 'veilig' bij artsen aangeprezen en voorgeschreven aan depressieve jongeren terwijl, berichtte Trouw, GSK uit eigen onderzoek wist dat het middel suïcide in de hand werkt en verslavend is. GSK trof een schikking van drie miljard dollar.

In 2010 moest GSK Rosiglitazon - tegen suikerziekte - van de markt halen. Een Amerikaanse Senaatscommissie had vastgesteld dat 47.000 mensen door dit middel ('Avandia') een fatale hartaanval hadden gehad, zo meldde Trouw.

Zes tips: wat je als patiënt kunt doen
1.Als je patiëntenorganisatie gunsten van de farmaceutische industrie accepteert, zeg dan je lidmaatschap op.

2.Vraag je arts of hij/zij geld of andere gunsten van farmaceutische bedrijven ontvangt of aandelen in een farmaceutisch bedrijf bezit. Vraag ook of artsen-bezoekers bij hem/haar welkom zijn. Zo ja, zoek een andere dokter.

3.Heel weinig patiënten hebben baat bij medicijnen. Gebruik ze dus alleen als het absoluut noodzakelijk is. Vraag of er alternatieven zijn en of je ook zonder behandeling opknapt.

4.Vraag je arts of er goedkopere alternatieven zijn voor het geneesmiddel.

5.Als een geneesmiddel om veiligheidsredenen van de markt wordt gehaald, gebeurt dat meestal in de eerste zeven jaar. Vermijd daarom nieuwe middelen in die periode, tenzij het om een 'doorbraakmiddel' gaat. Maar die zijn uiterst zeldzaam.

6. Geloof geen woord van wat farmaceutische bedrijven je vertellen - niet in hun onderzoek, noch in hun marketing of informatie aan patiënten.
http://www.trouw.nl/tr/nl(...)ven-van-pillen.dhtml

quote:

'Kankermedicijn van ton naar 2000 euro als we loskomen van farmaceuten'

GISTEREN, 21:51 BINNENLAND

De kosten van kankermedicijnen kunnen drastisch omlaag als de medische wereld loskomt van de farmaceutische industrie. Dat zegt een groep gelauwerde kankerexperts. "Dit kan zo niet doorgaan. De grote golf van dure medicijnen komt er nog aan", zegt oncologisch onderzoeker René Bernards van het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis.

"De meeste medicijnen die vandaag de dag op de markt komen, kosten ruim 100.000 euro per patiënt per jaar", zegt Bernards. "De middelen waarvan het patent verlopen is, en waarvoor wij hier naar nieuwe toepassingen zoeken, kosten vaak niet meer dan 2000 euro per patiënt per jaar. Dat is dus 50 keer goedkoper."

Die winst kan volgens hem gehaald worden door de ontwikkeling van medicijnen meer in eigen hand te houden en te laten produceren door bedrijven van patentvrije medicijnen en niet door grote farmaceutische reuzen.

Als de kosten niet omlaag gaan, wordt de kankerzorg onbetaalbaar, zegt hij. "Zelfs voor een rijk land als Nederland." Als voorbeeld geeft Bernards de uitgaven van het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, waar medicijnenkosten de afgelopen drie jaar zijn verdubbeld naar 55 miljoen euro in 2016.

Volgens Bernards worden veel medicijnen ontdekt in onderzoeksinstituten die door de overheid of liefdadigheidsinstellingen als KWF Kankerbestrijding worden betaald. "Heel veel van het vroege onderzoek wordt zo gefinancierd. En als die ontdekkingen gedaan zijn, gaat de farmaceutische industrie ermee aan de haal om er vervolgens enorme bedragen voor te rekenen."

Farmaceuten willen het liefst een middel dat voor alle vormen van kanker werkt, zegt Bernards. "Zo'n middel bestaat natuurlijk niet. Maar dan hopen ze dat er een middel is dat voor bijvoorbeeld alle vormen van longkanker werkt. Dan heb je wat ze noemen een 'blockbuster', waarmee je miljarden kan verdienen."

Volgens Bernards worden medicijnen op onnodig veel patiënten getest en sneuvelen er soms medicijnen in de ontwikkelfase, omdat ze in hun eentje niet effectief zijn. "Daar kun je combinaties voor bedenken waardoor ze wel effectief zijn."

Een derde manier om de kosten te drukken is door medicijnen waarvan het patent is verlopen, verder te ontwikkelen zodat ze voor andere toepassingen kunnen worden ingezet, zegt hij.

Om dat voor elkaar te krijgen, moeten kankerexperts meer samenwerken. "Wij kunnen het anders en goedkoper doen en daarom moeten we de handen ineenslaan. Dat vraagt de maatschappij van ons. Op kleine schaal hebben we dat al bewezen, maar nu moeten we dat op grotere schaal gaan doen, wereldwijd."

Bernards geeft aan dat wetenschappers de farmaceuten nog wel nodig hebben. Hij zet zich dan ook niet tegen ze af. "Maar ze moeten zich wel realiseren dat ze het te bont hebben gemaakt."

http://nos.nl/artikel/215(...)van-farmaceuten.html

quote:

WHO: dringend nieuwe antibiotica nodig voor gevaarlijkste bacteriën

GISTEREN, 19:21BUITENLAND

NOS
De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft een lijst gepubliceerd met twaalf soorten bacteriën die het grootste gevaar vormen voor mensen. Volgens de VN-organisatie hebben artsen snel geen mogelijkheden meer om bepaalde bacteriële infecties te behandelen en moeten er met spoed nieuwe medicijnen worden ontwikkeld.

Op de lijst staan bacteriën die voor veel antibiotica ongevoelig zijn, waaronder salmonella en de staphylococcus aureus-bacterie. Bovenaan de lijst staat de acinetobacter baumannii, een ziekenhuisbacterie die ziektes kan veroorzaken als een longontsteking of wondinfecties.

Volgens de WHO vormen de gevaarlijkste multiresistente bacteriën op de lijst een bedreiging voor ziekenhuizen, verzorgingshuizen en andere zorginstellingen. Sommige bacteriën kunnen dodelijke infecties veroorzaken. Dat gebeurt het vaakst bij mensen met een zwak immuunsysteem.

"Als we het aan de markt overlaten, komen nieuwe antibiotica die we het hardst nodig hebben, niet op tijd", zegt Marie-Paule Kieny van de WHO. De organisatie wil met de lijst daarom regeringen aansporen meer geld vrij te maken voor research, zodat nieuwe medicijnen eerder kunnen worden ontwikkeld.

quote:

Hoe farmaceuten gebruikmaken van de allerarmste patiënten

De nare bijwerkingen van medicijnen testen in arme landen

ARTIKEL Farmaciebedrijven testen graag medicijnen in Egypte. Voor veel patiënten is het de enige kans op een behandeling. Toen een van hen in een kritisch rapport had verteld over de bijwerkingen, kreeg ze bezoek van de Zwitserse fabrikant. 'Het was pure intimidatie.'

Door: Tom Kreling Ellen de Visser 4 april 2017, 02:00

Lang hoeft de Egyptische Dania niet na te denken als ze in 2013 mee kan doen aan een medische test van de Zwitserse medicijnfabrikant Roche. Drie jaar eerder is een tumor in haar borst verwijderd, maar de kanker is teruggekeerd. Er zitten uitzaaiingen in haar longen en in haar hersenen. Geld voor een behandeling heeft de 60-jarige vrouw niet. Ze heeft geen zorgverzekering. De papieren die ze voor deelname moet ondertekenen, leest ze nauwelijks, ze zet meteen haar handtekening. Ze kan zo immers alsnog gratis een behandeling krijgen. Maar het medicijn dat ze krijgt, geeft behoorlijke bijwerkingen. Haar nagels vallen uit, ze krijgt last van ernstige diarree, haar huid staat in brand. 'De pijn is vaak ondraaglijk', zegt ze.

Het verhaal van Dania staat in een rapport over medisch onderzoek in Egypte, dat vorig jaar zomer verscheen. Egyptische journalisten interviewden daarvoor ruim dertig artsen en andere experts en spraken met twaalf patiënten. Het rapport werd uitgegeven door drie stichtingen, waaronder de Nederlandse Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO). Dergelijke rapporten verschijnen met regelmaat en vaak krijgen ze niet veel aandacht. Ook dit rapport veroorzaakte weinig rumoer. Totdat medicijnfabrikant Roche zich een paar maanden na publicatie alsnog met de inhoud ging bemoeien. Het bedrijf regelde een advocaat die wat juridisch duw- en trekwerk begon, waarna er twee weken geleden in Amsterdam een sommatie bij SOMO binnenkwam. De stichting moest met onmiddellijke ingang foto's uit het Nederlandstalige rapport verwijderen en een naam veranderen.

Minder controle

Roche is niet de enige farmaceut die Egypte gebruikt als testgebied. Begin vorig jaar waren in het land 21 farmabedrijven actief, van grote internationale concerns als Sanofi en Novartis tot kleine biotechbedrijven. Van de 57 studies die in het land werden gedaan, betrof het in de helft van de gevallen een kankermedicijn.

De praktijk is wijdverbreid, verduidelijkt Hans Hogerzeil, hoogleraar Global Health aan de Rijksuniversiteit Groningen. Voor farmaceutische bedrijven zijn ontwikkelingslanden vooral economisch interessant, zegt hij: het onderzoek is er goedkoper en er is een enorme groep proefpersonen beschikbaar. Zo is in Egypte de helft van de inwoners niet verzekerd. Zij kunnen een medische behandeling niet betalen en zien meedoen aan een onderzoek als laatste strohalm. Bovendien zijn de ethische controles een stuk minder streng, weet Hogerzeil, die als voormalig directeur essentiële geneesmiddelen bij wereldgezondheidsorganisatie WHO verantwoordelijk was voor geneesmiddelenprogramma's in meer dan honderd ontwikkelingslanden.

Soms worden farmaceutische bedrijven ertoe aangezet om onderzoek te doen in ontwikkelingslanden, zegt Rick Grobbee, hoogleraar klinische epidemiologie aan het UMC Utrecht: veel landen, ook Egypte, eisen dat farmaceuten een nieuw middel eerst daar testen voordat het op de markt mag komen. 'De vraag is alleen of dat zinvol is, omdat de medicijnen zo duur zijn dat ze voor de meeste mensen onbetaalbaar zijn.' Zo kosten sommige van de in Egypte geteste kankermedicijnen per maand twintig keer zoveel als het minimumloon.

Toezicht op het onderzoek wordt ook nog eens uitgevoerd door bedrijven die de farmaceutische industrie inhuurt. Niet echt een goed recept voor betrouwbare testresultaten, aldus het rapport.

Pijnlijke conclusies voor de farmaceuten, die voor publicatie passages uit het rapport mogen inzien. Roche reageert, de onderzoekers nemen wat voorgestelde wijzigingen over. Op het verhaal van Dania heeft het bedrijf geen enkele aanmerking.

Opgespoord

Maar dan gebeurt er iets vreemds: een paar maanden later reist een delegatie van Roche af naar Cairo. Het bedrijf is bij nader inzien niet content met het rapport en heeft Dania opgespoord. In november 2016 krijgt de vrouw bezoek van een delegatie van negen mensen. Dania vertelt dan ineens dat ze niet blij is dat ze in het rapport staat, zo blijkt uit het gespreksverslag tussen haar en de Roche-medewerkers, dat de Volkskrant heeft ingezien. Sterker nog, er staan dingen in die ze helemaal niet gezegd heeft, zegt ze tegen de Roche-afvaardiging. 'Ik heb de journalist die me interviewde nog gevraagd het rapport in te trekken.' Want dat ze bijwerkingen kreeg, had bijvoorbeeld niets te maken met de testmedicijnen van Roche, vertelt ze. Die had ze daarvoor al, van andere behandelingen. 'Sterker nog, ik ben zo blij dat ik mee heb kunnen doen. Ik zou andere patiënten ook aanbevelen mee te doen.'

Een maand later, in december, komt er bij stichting Public Eye, een van de opstellers van het rapport, een dagvaarding binnen. De Egyptische Dania blijkt een Zwitserse advocaat in de arm te hebben genomen. Ze eist dat haar naam en foto uit het rapport worden gehaald, zo blijkt uit juridische stukken. Ze zegt geen toestemming te hebben gegeven voor publicatie van het interview. Opmerkelijk is dat Dania wordt vertegenwoordigd door een advocaat die ook vaak namens farmaceut Roche optreedt. 'Dat is natuurlijk onwaarschijnlijk', zegt Ayman Sabae, verbonden aan het Egyptische Right to Health-programma, telefonisch vanuit Caïro. 'Hoe komt een Egyptische vrouw zonder geld aan een advocaat in Zwitserland?' 'Het was pure intimidatie', zegt Irene Schipper van SOMO. 'Een hele nieuwe tactiek bovendien: mensen opsporen voor wiens rechten wij opkomen en ze dan onder druk zetten om tegen ons te procederen.'

Dania verliest de zaak, zo blijkt uit het vonnis. De stichtingen die het rapport over de testen hebben opgesteld, laten tijdens de rechtszaak een bandopname horen waarop de vrouw toestemming geeft voor publicatie van het interview en voor het plaatsen van haar foto's. Public Eye had al voor aanvang van de zaak besloten om haar afbeeldingen uit het rapport te halen en haar een andere naam te geven. 'Daar was het ons namelijk niet om te doen', zegt Patrick Durisch van Public Eye. Hij zegt nog steeds niet te begrijpen waarom de vrouw een rechtszaak begon. 'Het lijkt ons onwaarschijnlijk dat ze dat zelf deed. Ze had toch kunnen bellen om te vragen of ze uit het rapport mocht?' Hij vermoedt dat Roche de advocaat heeft betaald, maar kan dat niet bewijzen.

Een woordvoerder van Roche ontkent dat. Wel zegt de woordvoerder dat het bedrijf inderdaad een Zwitserse advocaat voor Dania heeft geregeld. 'Nadat we begrepen dat ze niet blij was met het rapport besloten we om haar te helpen.' En zo kwam ze uit bij een advocaat die ook vaak optreedt namens de farmaceut. Dat een delegatie van Roche de vrouw opzocht, is logisch, stelt de woordvoerder. 'De veiligheid van patiënten is een topprioriteit voor Roche. Omdat bij ons geen bijwerkingen bekend waren zoals in het rapport stonden, wilden we achterhalen wat er aan de hand was.'

De opstellers van het rapport begrijpen nog steeds niet waar Roche zich zo druk over maakte. 'Het ging om één patiënt, die niet eens heel negatief was', zegt Patrick Durisch. De naam van het medicijn werd niet vermeld, maar duidelijk was dat het om Perjeta ging, een veelbelovend kankermedicijn. Durisch: 'Misschien vond het bedrijf het vervelend dat er bijwerkingen werden vermeld? Dat medicijn is toch hun grote winstmaker. Nadat er eerder veelbelovende testresultaten waren verschenen, stegen de aandelen van Roche. Wellicht waren ze bang voor negatieve publiciteit?'

Angstig

Onderzoeker Sabae heeft Dania vorige week gebeld. 'Ze zei dat ze helemaal geen advocaat had ingehuurd, sterker: ze wist niet eens zijn naam. Roche had haar gevraagd een papier te tekenen en dat had ze gedaan. Ik wilde ze helpen, zei ze me. Ze zit natuurlijk in een vreselijke situatie, ze heeft een medicijn nodig dat ze zelf niet kan betalen. Ze heeft zich onder druk gezet gevoeld.'

De vrouw had van haar dokter begrepen dat ze de zaak had gewonnen. Sabae moest haar vertellen dat ze heeft verloren en dat er nog 7.000 euro aan proces- en advocaatkosten open staan. 'Die kan ik niet betalen, zei ze me. Ze vroeg me of Roche nu stopt met het leveren van het medicijn. Dat geeft wel aan hoe angstig ze is voor de gevolgen.'

Ethische kwesties en gebrek aan controle: oud-WHO-topman Hogerzeil heeft het al zo vaak meegemaakt dat hij geen voorstander is van medische testen in ontwikkelingslanden. 'Ook omdat artsen vaak betaald krijgen voor hun deelname, je weet niet wat daarvan het gevolg is.' Vindt het onderzoek plaats aan een universiteit, dan is de wetenschappelijke controle meestal wel in orde, denkt hij. Maar farmaceuten besteden het onderzoek de laatste tijd vaak uit aan zogeheten contract research organisations, commerciële organisaties die patiënten werven en het onderzoek opzetten. 'Die lappen de regels nogal eens aan hun laars.' Onderzoekers dragen de verantwoordelijkheid om niet af te wijken van de ethische regels die ze ook in ontwikkelde landen hanteren, zegt hoogleraar Grobbee, die in een aantal ontwikkelingslanden medicijnstudies begeleidt. 'Maar ik kan niet anders dan vermoeden dat het lang niet altijd overal goed gaat.'

Van een bij het rapport betrokken journalist heeft Sabae gehoord dat het hoofd van een betrokken ziekenhuis de artsen die hebben meegewerkt daarop heeft aangesproken. 'Kijk, deze studies zijn voor alle partijen in Egypte interessant', zegt Sabae. 'De patiënten krijgen gratis medicijnen, de artsen kunnen onderzoek publiceren en de universiteit verdient er geld mee. Ons rapport dreigde dat systeem aan te tasten, vandaar de paniek bij de leiding.

Sabae verwacht niet dat het rumoer negatieve gevolgen zal hebben. 'Farmaceuten stoppen heus niet met hun onderzoek, ze hebben deze landen hard nodig. We hopen alleen dat het rapport ertoe zal leiden dat ze zich voortaan aan internationale ethische richtlijnen houden.'

Testen in ontwikkelingslanden neemt toe

Het was de Britse film The Constant Gardener die in 2005 het grote publiek wees op onethisch medisch onderzoek in ontwikkelingslanden. De film vertelt het waargebeurde verhaal van een westers farmacieconcern dat een nieuw antibioticum testte op Nigeriaanse kinderen. Elf kinderen overleden, anderen liepen zware bijwerkingen op.

Drie jaar later publiceerde Wemos, een Nederlandse organisatie die internationale gezondheidsvraagstukken onderzoekt, een kritisch rapport over klinisch onderzoek in ontwikkelingslanden. Zo deed een Nederlandse producent van medische apparatuur onderzoek naar een experimentele stent (een buisje dat vernauwde bloedvaten openhoudt) bij Indiase hartpatiënten zonder dat zij wisten dat het om een experiment ging. De organisatie schatte in dat in 2005 40 procent van alle klinische studies werd gehouden in landen met lage en middellage lonen.

De belangstelling van de industrie voor ontwikkelingslanden is sindsdien alleen maar toegenomen, zo blijkt uit cijfers die Braziliaanse onderzoekers vorig jaar in vakblad International Journal of Clinical Trials op een rijtje zetten. Tussen 2005 en 2012 nam het aantal klinische testen in Azië toe met 30 procent en in Latijns-Amerika met 12 procent, terwijl het in de Verenigde Staten om slechts 2 procent ging. Landen in opkomst: Iran, China en Egypte.

Indiase wetenschappers concludeerden in 2013 in een artikel in een internationaal farmaceutisch vakblad dat er steeds meer onethisch gedrag plaatsvindt jegens proefpersonen. Of patiënten in ontwikkelingslanden vrijwillig meedoen, is lastig te achterhalen, concludeerde ook Wemos: ze zijn vaak arm en onverzekerd. Maar, zegt hoogleraar Grobbee, die keus kan zich ook in de westerse wereld kan voordoen. 'Als je meedoet aan een studie, krijg je een experimenteel medicijn en anders niet. Hoe eerlijk is dat?'

Toch kan onderzoek in ontwikkelingslanden ook de westerse patiënt soms voordeel bieden, omdat studies sneller kunnen worden afgerond en medicijnen zo eerder op de markt komen, denkt hoogleraar Hans Hogerzeil. 'Dat is een eerlijk argument.'

Getuigenis 1

Emad Hamada, hoofd van de afdeling oncologie aan de universiteit van Cairo:

'Ik heb jaarlijks een budget van 500 duizend dollar. Alleen al de behandeling van onze patiënten kost 1,5 miljoen dollar. Wij kunnen niet anders dan bedrijven om geld vragen voor onze onderzoeksafdelingen.'

Getuigenis 2

Walaa, een patiënt met longkanker:

'Ik ben huisvrouw en ik ben niet verzekerd. Ik was zo blij toen ik hoorde dat ik de kans kreeg op een behandeling. Ik heb het toestemmingsformulier onmiddellijk getekend zonder het goed te lezen. Ik geloof dat het medicijn van een Amerikaans bedrijf was. Ik kreeg er ernstige maagklachten van, mijn haar viel uit en ik liep ernstige bloedarmoede op. Ik had daarna een kostbare bloedtransfusie nodig.'

Getuigenis 3

Neama, een 60-jarige vrouw met uitgezaaide borstkanker:

'Toen ik hoorde dat ik uitzaaiingen had, wist ik dat ik geen geld meer had voor behandelingen. Ik had alles al uitgegeven. Mijn arts zei dat ik kon meedoen aan een onderzoek en dat alles - medicijnen, onderzoek en bestralingen - dan gratis zou zijn. Ik heb onmiddellijk toegestemd. Daarna had ik het gevoel dat al mijn zorgen voorbij waren.'

twitter:

vancalmthout twitterde op dinsdag 04-04-2017 om 07:55:13 Hoe farmaceuten gebruik maken van de allerarmste patiënten https://t.co/4vcFJuU0MK via @volkskrant reageer retweet