Politieke partijen zijn toeslagenstelsel zat en willen werken belonen

quote:

Veel politieke partijen willen af van het ingewikkelde toeslagenstelsel. "Meer werken moet lonen", klinkt het van links tot rechts. Maar het afschaffen van toeslagen gaat ook over de steun aan kwetsbare groepen.

Zo'n zes miljoen huishoudens in Nederland krijgen een of meerdere toeslagen. Ze ontvangen jaarlijks gemiddeld 3.333 euro. Het gaat om geld voor kinderen, kinderopvang, huur of zorg. In totaal geeft de overheid jaarlijks een kleine 20 miljard euro uit aan toeslagen.

In de aanloop naar de verkiezingen presenteren politieke partijen hun ideeën over het toeslagenstelsel. Het is een foutgevoelig systeem waardoor mensen vaak moeten terugbetalen aan de overheid. Daarnaast krijgen Nederlanders minder toeslag wanneer ze meer verdienen. Daardoor kan het tegenvallen wat het oplevert om meer te gaan werken.

Van de grotere partijen willen GroenLinks-PvdA, VVD en D66 uiteindelijk van de toeslagen af. Ook kleine partijen zoals ChristenUnie en Volt stellen flinke hervormingen voor, zoals een basisinkomen. Het CDA gaat minder ver, maar wil wel minder inkomensafhankelijke regelingen.

GL-PvdA en D66 pleiten voor een hoger minimumloon en een hoger bijstandsbedrag, zodat toeslagen voor meer mensen overbodig worden. VVD wil een maximum invoeren op het bedrag dat binnenkomt van inkomenssteun, zodat de stap naar werken meer loont. De PVV schenkt geen aandacht aan de toekomst van het toeslagenstelsel.

Voor iedereen een toelage?
In de verkiezingsprogramma's staan veel ideeën en weinig details. Het verregaandste idee is een basisinkomen. Iedereen krijgt dan hetzelfde bedrag per maand, ongeacht inkomen, gezinssamenstelling en vermogen. Meer werken gaat dan meer lonen, want je levert niks in als je meer gaat verdienen. Bovendien is het systeem erg voorspelbaar en makkelijk.

De vraag is of iedereen zo'n bijdrage wel nodig heeft. "Als je toeslagen afschaft of simpeler maakt, is er minder risico op fouten", zegt econoom en filosoof Huub Brouwer. "De keerzijde is dat er minder maatwerk is."

Het Instituut voor Publieke Economie (IPE) werkte in 2023 al een voorstel uit. Onderzoekers van het IPE laten zien dat je de huidige toeslagen kunt vervangen door een maandelijkse basistoelage van 315 euro per maand, plus 110 euro per volwassene en 250 euro per kind. Alleenstaande ouders krijgen 320 euro extra. Daarbij gaan ze ervan uit dat de kinderopvang bijna gratis wordt, zoals meerdere kabinetten hebben beloofd.

De bijstand blijft in dat model intact, aangezien de toelagen niet genoeg zijn om van te leven. Die kan, net als het minimumloon, wat omhoog zodat mensen makkelijker kunnen rondkomen en een lagere toelage nodig is.

Ook econoom Brouwer is voorstander van de verhoging van het minimumloon, zodat mensen minder afhankelijk zijn van steun. "Dat is goed voor de relationele gelijkheid in de samenleving. Als er een groep is die moet vragen om geld, zijn ze afhankelijk."

Tegenstrijdige opvattingen over wat eerlijk is
De IPE-onderzoekers vragen zich af of de politiek wel beseft dat twee gangbare opvattingen over wat 'eerlijk' is tegenstrijdig zijn met elkaar. De eerste opvatting is dat mensen niet te veel moeten inleveren als ze meer gaan werken. Het tweede standpunt is dat een huishouden met een hoog inkomen geen kindertoeslag nodig heeft. Maar wanneer de toeslagen verdwijnen als het inkomen stijgt, komen we weer bij de eerste 'oneerlijkheid' uit.

Het stelsel wordt veel eenvoudiger als de toelage losgekoppeld wordt van de hoogte van iemands inkomen, zegt econoom Jasper J. van Dijk, onderzoeker bij het IPE. Een alleenstaande chirurg zou dan hetzelfde bedrag per maand krijgen als een alleenstaande vakkenvuller. Wel geldt dat huishoudens boven een bepaalde vermogensgrens geen recht hebben op de toelage.

De politiek wil natuurlijk wel kunnen blijven sturen op inkomensbeleid. Het IPE stelt daarom de invoering van acht belastingschijven voor om inkomens verschillend te belasten. Ingewikkelde regelingen als de algemene heffingskorting kunnen er dan uit.

Sommige huishoudens houden 20 cent over van elke euro
Het huidige belastingstelsel zit vol met toeslagen en regels. Daardoor kan het vooral voor lagere inkomens weinig opleveren om meer te werken. Zodra het salaris stijgt, vallen immers allerlei toeslagen weg.

Een minderheid van de inkomens tussen minimumloon en modaal houdt minder dan 20 cent over van elke extra verdiende euro. De meeste mensen houden minstens 50 cent over van elke euro die extra binnenkomt, zoals te zien is in onderstaande grafiek.

De politiek wil dat mensen meer geld overhouden, zodat ze meer uren gaan werken. Maar onderzoek wijst uit dat werkenden maar beperkt reageren op zo'n financiële prikkel.



Veel fouten bij aanvraag toeslagen
Een ander nadeel van het huidige systeem is dat mensen zelf verantwoordelijk zijn voor het aanvragen van geld. In de praktijk gaat dit vaak mis. Ongeveer 23 procent van de toeslagontvangers moet geld terugbetalen. Voor meer dan 500.000 mensen gaat het om meer dan 500 euro, staat in een rapport van het ministerie van Financiën uit 2024.

Mede uit angst voor terugbetalingen is er een groep mensen die geen toeslag wil. Het gaat naar schatting om 10 procent van de mensen die wel recht hebben op zorg- en huurtoeslag.

Verder bieden gemeenten hulp aan lagere inkomensgroepen, zoals de bijzondere bijstand of een gratis wasmachine. "Een doorsnee gemeente heeft vijftien verschillende regelingen", zegt Van Dijk. Voor veel inwoners is het overzicht zoek, waardoor ze alsnog onder de armoedegrens zakken.

'We staan al twaalf jaar stil'
De problemen met het toeslagenstelsel zijn niet nieuw. In 2018 kwam het toeslagenschandaal aan het licht, waardoor een nieuw golf van kritiek op het systeem kwam. Verschillende kabinetten bereiden het einde van de kinderopvangtoeslag in zijn huidige vorm voor. Maar het einde van de toeslagen is nog lang niet in zicht.

"We staan al twaalf jaar lang stil op dit dossier", zegt Van Dijk. "Zelfs als iedereen het met elkaar eens wordt, is het een proces van de lange adem. Burgers lopen al die tijd nog steeds risico's en vragen de toeslagen bovendien niet allemaal aan. Het is des te nijpender om er nu iets aan te doen."