https://www.volkskrant.nl(...)rst-gevoel~bb864eee/Nieuw onderzoek toont aan: flitswinst PVV kwam voort uit eigen-volk-eerst-gevoelMargriet Oostveen
21 december 2023, 05:00
Dat de PVV 37 zetels zou winnen in de verkiezingen bleef lang onzichtbaar. Wat gebeurde er in de week voor 22 november? Nieuwe data uit het toonaangevende Nationaal Kiezersonderzoek laten zien waarom de PVV nog groter kan worden.
Wie en wat maakte de PVV zo groot? Dat de PVV kon winnen was pas in het laatste weekend voor de verkiezingen zichtbaar in de peilingen. En daarna werd het een overwinning met 37 zetels. Welke kiezers veroorzaakten deze eindspurt? Op welke partijen wilden zij aanvankelijk stemmen, voordat het PVV werd? En hoe zat het precies met de migrantenstem?
Het Nationaal Kiezersonderzoek, sinds 1971 het toonaangevende onderzoek naar Nederlands stemgedrag, hield twee weken voor de verkiezingen zoals altijd een representatieve steekproef onder bijna zesduizend kiesgerechtigden: de zogeheten voormeting.
Daarnaast zijn er ruim duizend personen met een migratie-achtergrond ondervraagd, van wie honderdtwintig kiezers die zich identificeerden als moslim. De weken na het sluiten van de stembussen is nog eens aan al deze kiezers gevraagd wat zij uiteindelijk hebben gestemd en waarom. Van de respondenten uit de voormeting reageerde 83 procent opnieuw.
Het definitieve rapport van dit onderzoek verschijnt meestal pas maanden na de verkiezingen. Maar deze week waren er al voldoende data uit voor- en nameting beschikbaar voor een voorlopige analyse op basis van de vraag die zo vaak klonk: waar kwam de plotselinge winst van de PVV vandaan?
Het coördinatieteam van het Nationaal Kiezersonderzoek 2023, bestaand uit Marcel Lubbers (hoogleraar interdisciplinaire sociale wetenschap aan de Universiteit Utrecht), Niels Spierings (hoogleraar sociologie aan de Radboud Universiteit) en politicologen Kristof Jacobs en Remko Voogd publiceert donderdag een eerste analyse op het academische onderzoeksblog StukRoodVlees. Hier alvast de voornaamste bevindingen.
‘Anti-migratie’ overschaduwt woningnood en bestaanszekerheid
De onderwerpen bestaanszekerheid en woningnood waren belangrijk in de verkiezingsprogramma’s van bijna alle politieke partijen en leken een grote rol te spelen bij deze verkiezingen. Een stem op radicaal-rechts, was ook wel een redenering, zou immers vaak een schreeuw om hulp zijn bij het oplossen van problemen als bestaanszekerheid en woningnood.
De ruim duizend PVV-stemmers in het Nationaal Kiezersonderzoek dachten hier anders over. Zij konden open vragen invullen en bedachten dus zelf hun antwoorden. Deze antwoorden zijn deze week stuk voor stuk doorgenomen. Wat blijkt: het argument bestaanszekerheid is zo goed als afwezig als motivatie om op de PVV te stemmen. Ook de woningmarkt wordt nauwelijks genoemd, en dan uitsluitend gekoppeld aan migratie.Migratie en asiel worden in verschillende bewoordingen overduidelijk het vaakst genoemd. Ook melden PVV-kiezers graag dat de PVV ervoor zorgt dat ‘Nederland weer voor de Nederlanders wordt’ en dat de PVV, anders dan de andere partijen, ‘de waarheid durft te benoemen’. De PVV wordt ook gezien als de partij die ervoor kan zorgen dat er verandering komt. PVV-stemmers melden dat ze protesteren tegen het gevoerde beleid. Dit geldt voor zowel de trouwe PVV-kiezers uit 2021 als de nieuwe PVV-stemmers.De voornaamste reden om PVV te stemmen is kortom dat de PVV het dichtst bij de opvatting over migratie van bijna een kwart van de Nederlandse kiezers staat.Uit het kiezersonderzoek blijkt overigens dat maar liefst eenderde van de Nederlandse kiesgerechtigden voorstander is van immigratiebeperking én tegelijk wantrouwend is ten aanzien van de politiek. In heel Europa levert deze combinatie stemmen op voor radicaal-rechts. De PVV heeft afgelopen verkiezingen 40 procent van deze Nederlandse groep gemobiliseerd: nog ‘lang niet iedereen dus’, aldus de onderzoekers. Met andere woorden: de PVV zou langs deze lijn nog groter kunnen worden.
De laatste lichting PVV-stemmers was eigenlijk van plan BBB en NSC te stemmen
Zo’n 40 procent van de kiezers die begin november nog dachten BBB te gaan stemmen en zo’n 25 procent van de kiezers die NSC wilden stemmen, koos uiteindelijk voor de PVV.De PVV won ook in sterke mate van JA21 en FvD. Dat was te verwachten, omdat alle drie de partijen kiezers trekken die tegen immigratie zijn en een laag vertrouwen hebben. Onder de andere PVV-stemmers zijn kiezers die in 2021 BBB of 50Plus stemden het vaakst naar de PVV gegaan. En één op de vijf kiezers die in 2021 SP, VVD en PvdD stemden koos nu voor de PVV. Overigens hebben 65-plussers minder op de PVV gestemd dan andere leeftijdsgroepen. Er is geen duidelijk verband zichtbaar tussen leeftijd en PVV-stem.
Een meerderheid van alle kiezers vulde een stemwijzer in. En van alle kiezers die een stemwijzer invulden geeft eenderde aan dat de PVV het dichtst bij hun mening bleek te liggen.
De PVV-kiezer stemde ook strategisch tegen de VVD en vooral tegen ‘links’
De nieuwe lichting PVV-stemmers maakt naast het anti-migratiestadpunt ook melding van een strategische stem om ervoor te zorgen dat de VVD niet de grootste zou worden. Nog vaker melden ze te willen voorkomen dat ‘links’ of ‘Timmermans’ de grootste partij zou worden.Verkiezingsdebatten deden er op het laatst niet zo veel toe
De nieuwe PVV-stemmers volgden de campagne niet intensiever dan de PVV-stemmers uit 2021. PVV-stemmers verschillen daarin ook nauwelijks van andere kiezers. Naar debatten kijken ze ongeveer evenveel: de meerderheid volgde de campagne niet of niet intensief en heeft flarden of helemaal geen debatten gezien. PVV-kiezers kijken iets vaker dan gemiddeld naar het nieuws via RTL of SBS, maar ook zij zien nog steeds het meeste nieuws via de publieke omroep.
De PVV-kiezers vinden vooral dat Wilders het erg goed deed in de campagne.
Nauwelijks moslimstemmen; migrantenstem op PVV hangt af van afkomst
Het kiezersonderzoek bevat een extra steekproef onder zo’n duizend kiezers met een migratie-achtergrond om de cijfers meer robuust te maken: zij zijn vaak ondervertegenwoordigd in reguliere steekproeven.
In deze extra groep identificeerden honderdtwintig kiezers zich als moslim. Daarvan stemden er twee op de PVV. Die 1,7 procent is dus zeer laag, in tegenstelling tot de relatief grote media-aandacht voor PVV-kiezers die moslim zouden zijn. Geert Wilders beweert dus ten onrechte dat veel moslims op de PVV zouden hebben gestemd (‘Ik ben ervan overtuigd dat ook heel veel moslims op de PVV hebben gestemd’).Mensen met een achtergrond in Marokko, Turkije, het Midden-Oosten of Noord-Afrika stemden eveneens weinig op de PVV: zo’n 4 procent van deze groepen samen, ook veel minder dus dan het landelijk percentage.
Alleen onder mensen met een migratieachtergrond uit andere delen van de wereld, zoals Oost-Azië, Latijns-Amerika en vooral Suriname, is het percentage dat op de PVV stemde wel degelijk hoog en ongeveer gelijk aan het landelijk percentage van 23,5 procent.De PVV trekt nog steeds de meeste praktisch opgeleide stemmers
Hoewel er nogal wat aandacht naar de hoogopgeleide of theoretisch geschoolde PVV-stemmer ging, is de PVV nog steeds de partij van de praktisch opgeleide Nederlander.
Van alle stemgerechtigden met een opleiding tot en met mbo 3 stemde 40 procent op de PVV. Ter vergelijking: van de stemgerechtigden met een universitair masterdiploma stemde 5 procent op de PVV.In het Nationaal Kiezersonderzoek is ook gevraagd of mensen zichzelf als lid van de arbeidersklasse beschouwen. Binnen deze groep blijkt de PVV met 40 procent PVV-stemmers veruit de grootste partij. GroenLinks-PvdA kreeg hier maar 10 procent van de stemmen. In de middenklasse stemt ongeveer 25 procent PVV.De stem op de PVV is kortom overal gestegen, maar de verschillen tussen opleidingsniveau en klasse blijven in stand. ‘Nog nooit stemde zo’n klein deel van de arbeidersklasse op GroenLinks/PvdA en SP’ samen, concluderen de onderzoekers.
De nieuwe lichting PVV-kiezers is minder wantrouwend
De nieuwe PVV-kiezers die er deze verkiezingen naast de traditionele PVV-kiezers bijkwamen staan iets minder wantrouwend tegenover instituties dan de kiezers die ook vorige verkiezingen PVV stemden. De nieuwe PVV-kiezer heeft in politie, leger en grote bedrijven evenveel vertrouwen als het Nederlandse gemiddelde. Dat van de traditionele PVV-kiezer is veel lager.
Het traditioneel zeer lage vertrouwen van de trouwe PVV-kiezer in de regering en de Tweede Kamer is na de verkiezingsuitslag van 2023 bovendien meteen toegenomen. Ook de tevredenheid met het functioneren van de democratie is verbeterd: PVV-kiezers hebben nu bijna evenveel vertrouwen in de democratie als die van veel gevestigde partijen.Zo’n stijging in vertrouwen bij de winnaars van de verkiezing komt vaker voor (het ‘winnaarseffect’), maar
de onderzoekers noemen het toch opvallend dat het nu ook zo blijkt te werken voor een kiezersgroep waar het vertrouwen zo laag was als onder de PVV-kiezer.Onder kiezers van linkse partijen is het vertrouwen in de meeste gevallen voor en na de verkiezingen ondanks de tegenvallende resultaten gelijk gebleven. Alleen bij de kiezers van het gegroeide GroenLinks-PvdA ligt het winnaarseffect wat ingewikkelder, omdat de teleurstelling over het uitblijven van een grotere winst daar wat hardnekkiger is. ‘Onder de kiezers van deze partij heeft er netto geen verbetering van vertrouwen plaatsgevonden’, aldus de onderzoekers.
De uiteindelijke resultaten van het kiezersonderzoek zullen ‘niet meer echt verspringen’
‘Deze analyse laat overtuigend zien dat een stem op de PVV een onversneden stem tegen migratie is’, bevestigt Paul Dekker, hoogleraar Civil Society aan Tilburg University, gevraagd naar zijn oordeel. ‘Als je geen vertrouwen had in de regering, dan was er zelden zo veel gelegenheid als deze verkiezingen om op een nieuwe partij te stemmen. En nog hebben veel Nederlanders uit anti-migratieoverwegingen op een xenofobe partij gestemd.’
Dekker is zelf niet betrokken bij deze nieuwe editie van het Nationaal Kiezersonderzoek, hij onderzocht decennialang wat Nederlanders vinden voor de rapportages Burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau.
Is er, gezien het nu overduidelijke anti-migratiestandpunt van 23,5 procent van de Nederlanders die PVV stemden, voorafgaand aan de verkiezingen te veel aandacht geweest voor vermeende andere zorgen van kiezers, zoals bestaanszekerheid? Dekker denkt dat er ‘wel veel begrip’ is getoond.
Dekker heeft ook nog een vraag: 25 procent van de Nederlanders die twee weken voor de verkiezingen op NSC wilden stemmen, koos uiteindelijk voor de PVV. Maar waren daar niet veel kiezers bij die in 2021 ook al PVV stemden? Onderzoeker Marcel Lubbers antwoordt dat die groep ‘vrij klein’ is.
Het meest verrassend noemt Dekker een figuur waarin te zien is dat PVV-stemmers in hun opvatting over assimilatie van nieuwkomers veel verder van andere partijen afstaan dan van de PVV. De PVV past als het ware als een tweede huid. ‘Zij vinden dat migranten zich volledig moeten aanpassen aan de taal die ze spreken en hun cultuur.’
Dekker noemt deze eerste analyse betrouwbaar, vooral omdat het Nationaal Kiezersonderzoek niet alleen duizenden mensen ondervraagt, maar daarbij ook goed let op een representatieve doorsnede van de Nederlandse kiezer. ‘Ons soort mensen houdt ervan zo lang mogelijk een slag om de arm te houden, maar de uiteindelijke resultaten van dit kiezersonderzoek kunnen inhoudelijk niet meer echt verspringen, hooguit hier en daar iets achter de komma.’