Ah ik zie dat er weer misverstanden zijn over wat wel en niet natuurlijk is.
quote:
Eeuwenlang was de biologie vriend van het patriarchaat. En daarmee de vijand van het feminisme. Want waren de sterke en rationele mannen niet van nature gemaakt om te domineren over die zwakke en gevoelige vrouwen? Zelfs de anders zo genuanceerde Charles Darwin schreef in 1875 over de mens: „De man is moediger, strijdbaarder en energieker dan de vrouw, en hij heeft een inventievere geest.” Maar die tijd is nu wel voorbij, schrijven de Nederlandse primatoloog Carel van Schaik (Universiteit van Zürich) en de Duitse journalist en historicus Kai Michel in hun nieuwe boek De waarheid over Eva. Hoe de ongelijkheid tussen vrouwen en mannen ontstond (uitgeverij Balans).
„Wij bestaan als soort nu 300.000 jaar”, vat Carel van Schaik de zaak samen, in een videogesprek vanuit Zürich waar hij nu al zo lang woont dat hij soms moet zoeken naar Nederlandse woorden. „En van die 300.000 jaar hebben we zo’n 295.000 jaar geleefd in evenwicht tussen mannen en vrouwen, als jagers-verzamelaars. Dát heeft onze natuurlijke neigingen gevormd.”
Pas na de komst van de landbouw, tien-tot twaalfduizend jaar geleden, verandert dat evenwicht, aldus Van Schaik. Dan komt er bezit, dat verdedigd moet worden waardoor de mannelijke kracht wél belangrijk wordt. Dan moeten vrouwen bij het huwelijk naar de mannenclan verhuizen, weg van hun eigen familie. Als de landbouwproductie erg hoog wordt en er privébezit komt, ontstaan er verschillen tussen arm en rijk. Rijke mannen nemen meer vrouwen en grijpen de macht. Van Schaik: „Daarvoor was er wel verschil in reputatie, maar nooit in bezit.”
En pas met de vestiging van de landbouwstaten in Egypte en Mesopotamië, 5.000 jaar geleden, had het patriarchaat écht de wind mee. „Héél interessant voor een bioloog”, zegt Van Schaik daarover. „Een belangrijke factor bij het voortbestaan van die mannelijke dominantie is dat de wetten en normen worden opgeschreven. De macht van culturele traditie wordt daardoor groter. De connectie met de biologie, onze natuurlijke neigingen tot rechtvaardigheid en gelijkheid, wordt dan doorgesneden.” Het christendom – als het staatsgodsdienst wordt in het Romeinse Rijk – voltooit dat historische proces, aldus Van Schaik en Michel. Dan krijgt de bijbelse Eva uit hun boektitel definitief de schuld van alle kwaad.
Het patriarchaat is een culturele ontwikkeling, geen natuurlijke vanzelfsprekendheid, benadrukt Van Schaik. „Wij biologen zeggen altijd: bavianenvrouwtjes klagen niet, die gaan gewoon hun gang, moeiteloos overheerst door hun mannetjes. De evolutie heeft het allang opgelost, anders zouden die vrouwen niet zo kunnen leven. Maar bij mensen zie je juist voortdurend verzet tegen de ongelijkheid van mannen en vrouwen. Want ónze natuur is gevormd door die extreem lange periode van gelijkheid. Eigenlijk hebben vrouwen zich nooit neergelegd bij de dominantie door mannen. Dat zie je ook zo mooi in de Bijbel: de vrouwen in Israël blijven hun eigen huisgoden vereren, in plaats van die ene patriarchale god.”
Hoe zijn we ooit aan dat patriarchaat gekomen?
Van Schaik: „Dat heeft te maken met de vorming van stadstaten en hun koningen en despoten en hun eeuwige oorlogen, vijf-, zesduizend jaar geleden. Daarvoor zie je een langzaam stijgende macht van mannen, vanaf het begin van de landbouw, tienduizend jaar geleden. Al aan het begin zie je in het heiligdom Göbekli Tepe in het huidige Zuid-Turkije, een soort giftige mannelijkheid ontstaan. Die kerels hebben daar kolossale steenconstructies gemaakt, duizenden jaren lang werden er al die enge beesten afgebeeld, alles wat gevaarlijk was, met van die grote oerossen. Een echte obsessie met jacht. Het werden al een soort militiamannen, Proud Boys! En als je een paar duizend jaar later naar Mesopotamië gaat, zie je in de eerste steden dezelfde beeldspraak. Dan zijn het de koningen, die leeuwen jagen, maar vooral op vijanden: mensenjacht, oorlog.
„Ook daarvoor, in de jagers-verzamelaarstijd, was er wel een soort arbeidsverdeling tussen mannen en vrouwen. Ook toen waren grosso modo de mannen meer bezig met het gevaarlijke verder weg, en de vrouwen dichterbij het kamp. Al waren er allerlei uitzonderingen, kijk naar die vrouwelijke jager die ze onlangs vonden in Peru. Belangrijk is vooral dat in die oertijd mannen van vrouwen afhankelijk waren en omgekeerd. En de mannen vaak zelfs afhankelijker van de vrouwen dan omgekeerd, want verzamelen was een betrouwbaardere voedselbron dan de jacht. Er was zo teamwork binnen de familie, tussen de families, binnen de groep en ook tussen groepen, in één groot net van onderlinge afhankelijkheden. Er was geen centrale macht. Als dan in zo’n egalitair netwerk één persoon gaat zeggen: ‘Ik ben heel belangrijk, jij moet doen wat ik zeg’, zeggen de anderen: ‘Ga weg’, of ze gaan gewoon zelf weg. Staat die bullebak daar alleen. En als een man iets lelijks doet tegen een vrouw, krijgt hij dat terug van haar familieleden. Ook al zijn individuele mannen gemiddeld sterker dan individuele vrouwen, dat betekent helemaal niet dat mannen dominant zijn. Dat zie je ook bij andere primaten, zoals bonobo’s. Meer kracht leidt niet tot meer macht, want tegenover dat mannelijke voordeel staat het eigen netwerk van vrouwen, haar economische autonomie én haar seksuele zelfstandigheid.”
Onder welke omstandigheden ontstond die gelijkheid en dat teamwork?
„Als ik het over apen zou hebben – en wij mensen zijn ook apen – zou ik zeggen: door vrouwelijke allianties en de verborgen ovulatie. Als een man niet kan zien of een vrouw een eisprong heeft en dus vruchtbaar is, is er tussen apenmannen veel minder strijd over toegang tot de vrouwen. Een vrouw krijgt daardoor een grote seksuele keuzevrijheid.
„Bij mensen komt er economische macht bij, als een vrouw gewoon kan weglopen omdat ze door haar verzamelen prima in haar levensonderhoud kan voorzien. In het patriarchaat verandert dat allemaal, dan wordt de vrouw in feite in huis opgesloten. Ze kan niet weg. Haar sociale netwerken vallen weg en ze kan ook haar seksuele macht niet uitspelen want ze mag niet meer kiezen voor een andere man.”
Waarom is die verborgen ovulatie zo belangrijk?
„Het is fundamenteel. Bij verborgen ovulatie heeft het niet zoveel zin om een vrouw te dwingen tot seks. Kijk naar groene meerkatten en bonobo’s, waar de vrouwen ook verborgen ovulatie hebben. Daar heb je kerels die 50 procent groter zijn en toch niet de vrouwtjes dwingen tot seks. Bij de bonobo’s heb je al gauw 800 copulaties per conceptie, soms zelf veel meer. Loont het dan de moeite om te concurreren om een copulatie of om een vrouwtje te dwingen? Dát alleen al leidt al tot een vriendelijker soort man. Hij moet wel, want vaak heeft een vrouw wel een béétje gevoel voor wanneer ze ovuleert. Dan kan ze dus ongemerkt kiezen met welke man wie ze zich voortplant. Bij chimpansees geven die zwellingen bij vrouwtjes redelijk precies aan dat de eisprong nabij is en daar gaat het heel anders. Daar is de man de baas.”
Als die verborgen ovulatie vrouwenmacht is, hoe ontstaat die dan?
„Dat komt niet uit de lucht vallen, natuurlijk. Die verborgen ovulatie krijg je wanneer vrouwen het zich kunnen veroorloven om vaak met mannetjes op te trekken omdat de voedselverdeling dat toelaat. Mijn collega-auteur Kai noemt het zelfs het erotisch kapitaal van de vrouwen. Het is een fundament van haar vrijheid ten opzichte van de mannen. Totdat dus de man haar sociale contacten ging beheersen en haar isoleerde van iedereen die haar zou kunnen helpen. Het echte patriarchaat ontstaat als die wapens van de vrouw zijn verdwenen.”
Hoe ooit werd onze seksualiteit zo anders dan bij de meeste andere apen?
„Dat gebeurde geleidelijk aan vanaf twee miljoen jaar geleden, denk ik, toen onze voorouders permanent op de savanne gingen leven. Dan krijg je ook weer zo’n typisch primatendingetje. Als apen op de savanne leven, en dat doen ze heel weinig want het is daar erg gevaarlijk, dan gaan ze zich heel anders gedragen. In plaats van dat ze naar de bomen rennen als er een roofdier komt, moeten ze zich omdraaien en zich verdedigen. En altijd zie je dan: de kerels gaan voorop staan. Vooral de mannen, soms doen de vrouwen ook mee. Zelfs met stokken en stenen, als ze de kans krijgen. Die samenwerking zie je anders nooit, maar als jij die savanne opgedrongen wordt door het verdwijnen van het bos moet je wel. Dat zien we zelfs bij bavianenmannen die normaal helemaal niet zo aardig voor elkaar zijn. Als op de savanne een luipaard hen aanvalt dan kan een groepje bavianenmannen dat luipaard zelfs doden. Zo moet dat bij onze voorouders die de savanne op gingen ook zijn gegaan. Gedwongen samenwerking bij de mannen. En er is een belangrijk tweede effect: die groepen werden veel groter. Dat zie je ook als chimps en bavianen de savanne op gaan. Ver weg van het bos zijn hun groepen veel groter, voor de veiligheid.
„En nou komt het: wat zien we dus in die grote apengroepen? De dominantie van het topmannetje bricht zusammen. De alfaman kan niet alles meer beheersen, de groep is te groot. In heel veel soorten zie je dan informele paarbanden ontstaan. Op dat moment brengt de verborgen eisprong het vrouwtje en haar vriend een enorm voordeel. Die paarbinding is absoluut niet exclusief, maar toch, ze kunnen elkaar wederzijds helpen en de vriend heeft daardoor een iets betere kans om een kind te verwekken.
„Zo stel ik me voor dat het begon. En dan gebeurt er ook nóg iets. Als je je goed kan verdedigen tegen roofdieren, dan kan je ook hun prooi gaan afnemen. Vlees is enorm rijke voeding. En die mannetjes die zo’n antilope inpikken en onderling verdelen, gaan dat ook met hun vriendinnetjes en haar kinderen delen. Dat versterkt die banden. Het grote gat in dit verhaal is: wanneer zijn die home bases ontstaan, waar mannen en vrouwen mengden en die grote onderlinge afhankelijkheid ontstaat? Dat weten we niet. Misschien een half miljoen jaar geleden, als het vuur beheerst lijkt te worden. Hoe dan ook: geleidelijk aan is zo onze psychologie ontstaan, met onze intuïties en preferenties. Alleen zo kan je verklaren waarom mensen altijd maar democratie willen.”
Waarom grepen vrouwen nooit de macht?
„Die culturele evolutie kun alleen begrijpen als je de biologie snapt! Er bestaat een heel simpel biologisch principe bij zoogdieren, Bateman’s principle. Omdat zoogdiervrouwen zwanger worden en lacteren en mannen niet, bestaat er de mogelijkheid, dat een mannetje via zijn zonen véél meer kleinkinderen kan krijgen dan via zijn dochter. Hetzelfde geldt trouwens voor de vrouw. Bij mensen speelt dat principe – dat biologisch dus altijd al heeft bestaan – pas echt op als er veel rijkdom komt: bezit dus. Voor 85 procent van de culturen die ooit beschreven zijn, blijkt polygynie, veelwijverij, dan ook geen probleem. Dat zijn bijna allemaal boeren, want nomadische jagers-verzamelaars doen daar niet echt aan. Zodra je rijkdom hebt, gaan rijke mannen meer vrouwen nemen. Die mannen zorgen er dan ook voor dat de jongens bevoordeeld worden, want het gaat om de zonen. Ik geef daarvan dus de cultuur de schuld, die biologie was er altijd al! Die patriarchale cultuur is nieuw, dat zijn ideeën, ideologieën, genetisch is daar niets gebeurd. Het heeft dan ook niet voor niets zo lang geduurd voordat het patriarchaat in het zadel zat, er zijn heel veel tegenkrachten.”
Hoe komen we dan ooit weer van los van die mannendominantie?
„We zijn al grotendeels los. We zijn bijvoorbeeld rijker dan ooit, maar zeg eens, meneer Spiering, hoeveel vrouwen heeft u nu? Ik maakte vroeger in college altijd het grapje dat die Bill Gates biologisch gezien toch een sukkel is, want hij heeft maar één vrouw! Vijfduizend jaar geleden hadden ze hem uitgelachen. Als samenleving hebben we de democratie opnieuw uitgevonden. Dankzij ons knagende oernatuuridee: hier klopt iets niet. We kunnen de regels gewoon zo maken dat wij polygynie verbieden en de erfenissen gelijk verdelen. Dan heb je de grondslag vernietigd, dan werkt het niet meer.”
Zo simpel is het?
„Op subtiele manier leven we vaak nog steeds in een patriarchaat, maar als je naar onze wetten kijkt, zijn we er vanaf. Het heeft allemaal wel belachelijk lang geduurd.”