Ministeriele verantwoordelijkheid

Ministeriële verantwoordelijkheid.

Verdonk is erom bekritiseerd, dat ze het niet nam, die verantwoordelijkheid. Met regelmaat hoor je iets over de 'sorry-cultuur', waarbij ministers niet hun verantwoordelijkheid nemen maar 'sorry' zeggen. Dekker & Donner worden alom geprezen voor het nemen van de ministeriële verantwoordelijkheid.

Er zijn mensen, hier op fok zie je ze met regelmaat, die denken dat een minister moet aftreden als de meerderheid van de Tweede Kamer het vertrouwen opzegt. Die hebben gelijk. Als de meerderheid van de tweede kamer het vertrouwen opzegt moet een minister aftreden.
Maar dat is niet gelijk aan het 'nemen van ministeriële verantwoordelijkheid'.

Politiek, staatsrecht, politieke verantwoordelijkheid en dergelijke wordt enerzijds geregeld door regels: wetten. Anderzijds door mores.

Wat verstaan wordt onder het nemen van ministeriële verantwoordelijkheid is niet: er bestaat een regel waarin ministeriële verantwoordelijkheid wordt beschreven. Dat zou ook nonsens zijn: een minister neemt ministeriële verantwoordelijkheid in die betekenis op het moment dat hij het ambt aanvaardt.

Oftewel: met het nemen van ministeriële verantwoordelijkheid wordt niet bedoeld het krijgen of hebben ervan, maar het opgeven ervan. Nemen van ministeriële verantwoordelijkheid = aftreden.

Toch is het is ook niet: een minister stapt op als de meerderheid van het parlement het vertrouwen opzegt. Dat is geen nemen, het is immer niet iets wat een minister ook wel niet zou kunnen nemen. Oftewel: het niet nemen van die verantwoordelijkheid kan nooit hierop slaan: dit is een verplichting die niet niet-genomen kan worden.

Wat dan wel?

Het nemen van ministeriële verantwoordelijkheid is het aftreden van een minister omdat hij vindt dat er iets onder zijn (in de vastgelegde regel van de ministeriële) verantwoordelijkheid zo is misgelopen dat hij heeft gefaald, of die van mening is dat er een belangrijk gebrek aan vertrouwen in hem bestaat in de Tweede Kamer. Belangrijk, niet: een meerderheid. Wat belangrijk is, is een afweging die niet geregeld is: dus ook niet getalsmatig 'zwaar' hoeft te zijn.
Dat is geen regel (wet), maar mores.

Die mores staan altijd open voor verandering, ze worden gevormd door gewoontes en het breken met gewoontes. De 'sorry-cultuur' is mores, de eerste keer 'sorry' waar aftreden in de lijn der verwachtingen lag was een verandering van mores.


Het zou pak 'm beet 15 jaar geleden ondenkbaar geweest zijn dat een minister aanblijft als Schutte een motie van wantrouwen ondertekent. Of aanblijven terwijl een coalitiepartner een motie van wantrouwen steunt.

Dat is bijvoorbeeld Verdonk aangerekend, dat ze het belang van wie er precies geen vertrouwen meer in haar had, niet inziet. Dat Verdonk aanbleef terwijl de SGP en/of een coalitiepartner een motie van wantrouwen tegen haar onderschreef was tekenend.
Tekenend voor het idee dat 'nemen van ministeriële verantwoordelijkheid' hoort bij 'meerderheid parlement wantrouwt u', in plaats van bij 'een belangrijk deel van het parlement wantrouwt u'.

Voor de duidelijkheid: er is in de parlementaire geschiedenis van Nederland meermalen 'ministeriële verantwoordelijkheid' genomen, maar nooit omdat een meerderheid van het parlement een motie van wantrouwen tekende. Nooit. _{Althans, ik kan er niet één vinden, mogelijk zie ik er een over het hoofd maar dan krijg ik dat wel om m'n oren, nietwaar?} Eenmaal omdat het parlement een begroting verwierp (1919).

Dank je wel voor je bijdrage, Argento.

quote:

Argento schreef:

Het staatsrecht kent in ieder geval geen regel (geschreven of ongeschreven) waaruit een norm voortvloeit die bepaalt wanneer een minister uit eigen intiatief dient op te stappen en dat schending van die norm het miskennen van de ministeriele verantwoordelijkheid met zich meebrengt.

Maar dan heb je het opnieuw over het dragen van die verantwoordelijkheid. Het niet nemen van de verantwoordelijkheid middels opstappen is natuurlijk geen ontkennen van het dragen van de verantwoordelijkheid.


Ben je met me eens dat -gezien de historie-: nooit is een ministerafgetreden vanwege een door een meerderheid in het parlement gesteunde motie van wantrouwen, het niet juist is te zeggen dat die variant 'nemen van ministeriele verantwoordelijkheid' beschrijft?

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 09:55 schreef Godslasteraar het volgende:

Dat artikel van Ankersmit is denk ik heel relevant voor deze topic. Al heb ik alleen jouw introductie ervan gelezen en niet het gehele artikel, ben immers nog niet wakker.

Het is al zo zwaar, deze topic. Ankersmit betoogt in hoofdstuk 6 dat de ministeriële verantwoordelijkheid averechts werkt.

quote:

De paradox waar ik op doel is dat de ministeriële
verantwoordelijkheid, die in eerste instantie een machtig wapen in de handen van
het parlement tegen regering en overheidsbureaucratie leek te zijn, zich in de
praktijk juist keerde tegen het parlement. Doordat de minister aansprakelijk
gesteld kon worden voor het reilen en zeilen op zijn departement, was met de
ministeriële verantwoordelijkheid aan het parlement een solide staatsrechtelijke
basis gegeven om dat reilen en zeilen aan de orde te stellen. Althans, zo leek het
aanvankelijk. Maar in de praktijk werkte dat heel anders uit. De gevaren die de
regering van de ministeriële verantwoordelijkheid te duchten had, bracht haar er,
begrijpelijkerwijs, toe om haar werkzaamheden zoveel mogelijk aan de ogen van
het parlement en van de publiciteit te onttrekken. Van de zichtbaarheid van die
werkzaamheden voor het parlement waren immers slechts moeilijkheden te
verwachten. Anders gezegd, de doctrine van de ministeriële verantwoordelijkheid
in zijn nieuwe (niet tegen de Koning maar tegen het executief) gerichte aanwending,
schiep een staat van latente oorlog tussen parlement en regering. En het was
de regering die, geholpen door de toenemende complexiteit van de samenleving,
in deze oorlog over verreweg de beste kaarten beschikte en die daarin dan ook de
uiteindelijke overwinning behaalde.

F.R. Ankersmit, Het staatsrecht versus de politieke partij. Het euvel van de ministeriële verantwoordelijkheid.
1999

Ankersmit komt met een opmerkelijk voorstel (hfdst 7): een volledig schrappen van de
ministeriële verantwoordelijkheid.

Ik knip & plak er wat uit:

quote:

Desondanks zou ik een volledig schrappen van de
ministeriële verantwoordelijkheid willen bepleiten (met uitzondering uiteraard
van de ministeriële verantwoordelijkheid voor het Koninklijk handelen).

In de eerste plaats moet men zich realiseren dat men met die doctrine niets
opgeeft dat van enig belang is in de feitelijke verhouding tussen parlement en
regering. Want ook nadat deze doctrine is opgegeven, behoeft niets het parlement
ervan te weerhouden om een minister (of een regering) naar huis te sturen
wanneer die het vertrouwen verloren heeft.
()
Kortom, de doctrine van de ministeriële verantwoordelijkheid is een staatsrechtelijke
overbodigheid die er in de praktijk alleen toe dient om zaken aan het oog
van parlement en publiciteit te onttrekken die het daglicht niet velen kunnen. De
doctrine schept voorts, zoals we zagen, oneigenlijke machtscircuits die onvermijdelijk
een even onnodige als onwelkome uitholling van de macht van het
parlement tot gevolg hebben. Het schrappen van de ministeriële verantwoordelijkheid
is dan ook in geen enkel opzicht een aantasting van de feitelijke
mogelijkheden van het parlement om de regering te controleren. Integendeel,
zoals ik hieronder hoop te tonen, die mogelijkheden zullen daarmee juist worden
uitgebreid.

Van het opgeven van de doctrine van de ministeriële verantwoordelijkheid zijn de
volgende concrete voordelen te verwachten. Er ontstaat dan automatisch een
feitelijke ambtelijke verantwoordelijkheid. Departementale ambtenaren zullen
voor zichzelf moeten beslissen over hun functioneren en over hun eventuele
optreden in de publiciteit - vooral in het licht van de vraag op welke wijze dat
optreden het publieke belang het beste dienen zal. Zij zullen zich daartoe vooral
af moeten vragen welk oordeel het parlement als de belichaming van dat publieke
belang over hun optreden vellen zal. Het valt te verwachten dat sommige
ambtenaren beter met deze nieuwe verantwoordelijkheden om zullen kunnen
gaan dan anderen. Zij zullen daarop geselecteerd worden en het eindresultaat zal
een 'verantwoordelijker' opererende openbare dienst zijn dan onder het vigerende
systeem ooit denkbaar is.

Vervolgens zal het schrappen van de ministeriële verantwoordelijkheid een rem
zijn op de identificatie van de politieke leiding van een departement met dat
departement. Door een bewindsman verantwoordelijk te maken voor alles wat er
op zijn departement gebeurt, is hij niet langer in staat om de gang van zaken op
zijn departement met objectiviteit en een realistische onthechtheid te bezien. Het
staatsrecht maakte aldus het departement tot een bureaucratisch verlengstuk van
hemzelf en het wel en wee ervan zal hij ervaren als het wel en wee van zijn eigen
politieke lichaam. Deze identificatiedwang stimuleert tot het soort van
beschamende vertoningen waartoe ministers als J.J.C. Voorhoeve of Bukman
zich gedwongen zagen.

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 10:12 schreef Argento het volgende:

[..]

Ministriele verantwoordelijkheid 'nemen' is niets anders dan uitvoering geven aan de regels die daarvoor bestaan, te weten het verschaffen van inlichtingen aan de Kamer en je beleid waar nodig verdedigen. Een minister die uit eigen initiatief opstapt, doet iets waar noch het staatsrecht, noch de politieke praktijk een naam aan heeft gegeven. Hij trekt wellicht zijn conclusies, anticiperend op een mogelijk hard oordeel van de Kamer, hetgeen je zou kunnen uitleggen als het nemen van verantwoordelijkheid, maar het heeft op zichzelf niet zoveel van doen met de ministriele verantwoordelijkheid in staatsrechtelijke zin. Het betreft naar mijn idee niet eens bestuurshandelen in de zin van bevoegdheidsuitoefening. Het betreft feitelijk handelen, ook al heeft het rechtsgevolg.

Dat wat in de wandelgangen wordt aangeduid als 'nemen van ministeriële verantwoordelijkheid maar zwak samenhangt met de staatsrechtelijke 'ministeriële verantwoordelijkheid' en de vertrouwensregel ben ik met je eens.

Niettemin is de praktijk, die van aanbieden ontslag wegen falen van invulling van de verantwoordelijkheid daar wel mee samenhangend. Het gaat om te beginnen om zaken die vallen onder de staatsrechtelijk geregelde 'ministeriële veranwoordelijkheid', waarin het vermoeden of het feit bestaat dat een deel van de kamer het vertrouwen opzegt.

quote:

[..]

Nee, omdat de formulering van die vraag andermaal impliceert dat je de begrippen 'ministeriele verantwoordelijkheid' en 'vertrouwensregel' onterecht op een hoop gooit. De minister die op last van de Kamer opstapt, is een minister jegens wie de Kamer het vertrouwen heeft opgezegd. Dan zijn we het afleggen van ministeriele verantwoordelijkheid al gepasseerd.

Ik gooi ze niet op één hoop: ze hangen samen. Ik ben me bewust van het onderscheid ertussen.

quote:

De minister die uit eigen initiatief opstapt, doet slechts dat, hij dient zijn ontslag aanvraag in bij de Koningin. Ook dat heeft op zichzelf (zoals gezegd) niets te maken met het nemen van ministeriele verantwoordelijkheid. Hooguit het nemen van een persoonlijke verantwoordelijkheid, waarvan de minister kennelijk meent dat hij moreel (en niet staatsrechtelijk!) genoodzaakt is deze te nemen.

Hoe duid jij de -volgens Donner 'genomen ministeriële verantwoordelijkheid' ? Vergist Donner zich?

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 10:18 schreef Godslasteraar het volgende:

[..]

Ik denk juist dat het stukje over de rol van partijen relevant is als achtergrond. Ik vraag me soms af of we niet langzaam op weg zijn naar een soort van directe democratie, zij het met een zich met hand en tand verzettende oer-conservatieve gevestigde orde. Dat zou betekenen dat een minister in de eerste plaats de kiezers verantwoording verschuldigd is, en niet via een parlement dat z'n binding met de keizer allang verloren heeft maar veel rechtstreekser.

Ik vind dat stuk over die partijen, en de verschuiving naar formaliteiten ook machtig interessant . Maar niet zozeer als achtergrond bij de ministeriële verantwoordelijkheid.

Ankersmit gebruikt het om te betogen dat de feitelijke macht wat van de politieke arena is weggevloeid.

Uieindelijk komt hij erop uit dat het parlement meer macht terug moet zien te krijgen ten opzichte van het kabinet, om vervolgens vanuit het parlement de ministers te kunnen beschouwen als vooruitgeschoven posten die een departement aansturen.

Dat lijkt mij vanuit 'volksvertegenwoordiging' ook zinvoller dan de minister rechtstreeks naar het volk te laten verantwoorden: de minister kiest één lijn: het volk kiest 150 lijnen. 150 lijnen doen in mijn idee meer recht aan de verscheidenheid van -allemaal legitieme- opvattingen van "het volk"

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 10:31 schreef Argento het volgende:

[..]

Welke wandelgangen? Die van het parlementsgebouw?

Die, en afgeleid ervan de benaming in de verslaggeving.

quote:

Niet als je het nemen of dragen van ministriele verantwoordelijkheid direct koppelt aan het opstappen van de minister.

Het nemen en dragen van die verantwoordelijkheid - in staatsrechtelijke zin geldt bij aanvaarden ambt (nemen) en bij uitvoer (dragen). Het opstappen als 'nemen ministeriele verantwoordelijkheid' is wat in parlementaire kringen bedoeld wordt. En ook in de media en het spraakgebruik.

quote:

Het afleggen van de ministeriele verantwoordelijkheid is het gevraagd of ongevraagd inlichten van de Kamer en met de Kamer het debat aangaan, hoe kritisch dat ook moge zijn.

Afleggen als in verantwoorden: ja.

quote:

Het opzeggen van het vertrouwen door de Kamer, kan een gevolg zijn van een minister die naar het oordeel van de Kamer zijn beleid niet of onvoldoende verdedigt en dat zou je als sanctie kunnen zien voor het onvoldoende kunnen afleggen van verantwoording.

Ja. Dit is een staatsrechtelijke optie, die in de praktijk nog nooit is voorgekomen.

quote:

Het een kan op het ander volgen, maar zij kunnen los van elkaar functioneren.

Formeel bestaat de optie, in de praktijk bestaat ze niet. Ik zie de waarde van de beschrijving van de praktijk 'nemen van ministeriele verantwoordelijkheid' middels een beschrijven van de iets anders betekenende gelijknamige formaliteit niet.

Het is lastig dat de naam zowel het een (een in de praktijk niet optredende) regel als een (inhoudelijk andere) optredende praktijk beschrijft. Verwarrend, maar geen reden om ze dan ook maar door de war te halen.

quote:

[..]

Donner kan zich niet vergissen. Het gaat om een persoonlijke afweging en een persoonlijk besluit om op grond van het rapport de ministersfunctie neer te leggen. Er bestaat echter geen enkele (staatsrechtelijke) regel op grond waarvan Donner gehouden was afgelopen donderdag op te stappen, noch politieke praktijk.

Het is wel degelijk politieke praktijk, ze is zojuist beoefend. En wel onder verwijzing naar het nemen van ministeriële verantwoordelijkheid. Niet in het minst door Donner zelf. Zoiets als "een van de weinige gelegenheden waarin opstappen de juiste invulling van ministeriële verantwoordelijkheid is" , zei Donner.

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 12:02 schreef Argento het volgende:

[..]

Dat lijkt me meer een gevolg van ministers en kabinetten die tijdig eieren voor hun geld kiezen, dan dat het een symptoom is van het gebrek aan praktische waarde van de regel.

Mij niet . Soms wel, natuurlijk, maar vaak weet een minister best dat een motie van wantrouwen niet door de meerderheid gesteund gaat worden, of is de motie ter stemming geweest en niet aangenomen. Ook dan wordt afgetreden, onder verwijzing naar het hebben van onvoldoende steun / te zwaarwegend wantrouwen.

quote:

[..]

Omdat de een de ministeriele verantwoordelijkheid in het algemeen spraakgebruik is, de ander de ministeriele verantwoordelijkheid in de zin van zijn staatsrechtelijke betekenis. Als we ons afvragen wat ministeriele verantwoordelijkheid is, lijkt het me het beste om (in ieder geval in eerste instantie) op de staatsrechtelijke betekenis te wijzen en in die betekenis heeft het opstappen van een minister meer te maken met de vertrouwensregel dan met ministeriele verantwoordelijkheid.

Ok.

Ik ben het ermee eens dat de vertrouwensregel van groot belang is bij opstappen. Belangrijker dan de formele beschrijving van de ministeriële verantwoordelijkheid

Ik heb het daarom in de OP ook niet gehad over de formele ministeriele verantwoordelijkheid zoals deze in de wet staat -dat leek me inderdaad weinig relevant, , maar wel over de regel: opstappen als meerderheid kamer wantrouwen uitspreekt.

quote:

[..]

Ook de term 'verantwoordelijkheid' schept verwarring. Het gaat immers strikt genomen over de verantwoordelijkheid in de zin van het afleggen van verantwoording, het geven van tekst en uitleg omtrent het gevoerde beleid. Of daarbij nu fouten zijn gemaakt of niet. Het gaat op zichzelf niet om de verantwoordelijkheid in de zin van (risico)aansprakelijkheid. Natuurlijk is de minister direct verantwoordelijk en is het zijn functie die op de tocht staat indien er fouten zijn gemaakt, maar iemand aanspreken op zijn verantwoordelijkheid (tekst en uitleg vragen) is nog iets anders dan iemand sanctioneren (aansprakelijk achten in de meest brede zin van het woord) als tekst en uitleg onvoldoende blijken.

Eens.

quote:

[..]

Maar niet uit het besef van de betrokken minister dat hij daarmee gehoor geeft aan een geschreven of ongeschreven staatsrechtelijke of politieke norm.

Toch wel. Dat zegt Donner er uitdrukkelijk bij.

quote:

[..]

De term 'ministeriele' is in dit verband mijns inziens onjuist gebruikt, maar ik kan natuurlijk niet uitsluiten dat Donner hiermee het oog heeft gehad op de term in de zin zoals de media en de politiek het bedoelen en gebruiken.

Eh tsja, wat al niet kan. Volgens mij is Donner nogal precies in zijn woordkeuze als het gaat om invulling van staatrechtelijkheden. Dus heel waarschijnlijk acht ik deze theorie niet.

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 13:22 schreef Argento het volgende:
Nou goed, laat ik het anders stellen,

als Donner nou ns niet was afgetreden, welke staatsrechtelijke norm zou hij dan geschonden hebben?

Geen enkele.

quote:

En als dat geen geschreven norm betreft,

-waaruit blijkt dan dat sprake is van een ongeschreven norm (gewoonterecht (gewoonte en de overtuiging dat met die gewoonte het rechtens juiste wordt gedaan (iuis neccesitatis)) en

Verwachting meerderheid parlement (in dit geval was het wel een meerderheid geweest).

quote:

-hoe verhoudt die norm zich tot de ministriele verantwoordelijkheid in de zin van artikel 42 lid 2 jo 68 GW en de vertrouwensregel?

Buiten mijn competentie om te beantwoorden, misschien kan jij dat.

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 13:39 schreef Argento het volgende:

[..]

Maar die verwachting zou alleen kunnen leiden tot een gedwongen opstappen van Donner, als dat had geleid tot het aannemen van een motie van wantrouwen, right?

Gedwongen opstappen, ja, dat kan alleen op die manier worden afgedwongen. Hoewel ik begrijp dat een motie van afkeuring dezelfde waarde heeft, dus er is nog een optie.

quote:

Indien Donner niet uit zichzelf zou zijn opgestapt (en de Kamer hem had laten zitten, zoals Verdonk meerdere malen door het oog van de naald is gekropen) dan rest slechts een 'moreel ethisch' verwijt jegens die minister, maar er valt niets af te dwingen.

Zie ik het zo goed?

Je ziet het zoals je ziet, ik heb geen waarheid in pacht. Ik zie het anders. Het is speculeren, hoe het eruit zou hebben gezien als Donner het anders had gedaan. Het verwijt is, mijns inziens, op meer gestoeld dan morele ethiek.

Het aftreden van minister is nooit middels een aangenomen motie van wantrouwen gegaan. Er is dus een mores, een traditie, van aftreden wegens niet-aangenomen moties. Wat Verdonk deed, een motie die gesteund werd door de SGP niet zwaarwegend genoeg vinden, vind ik meer dan alleen moreel verwijtbaar. Ik vind het politiek verwijtbaar, ik vind het minachting van politieke mores.

Het sluit overigens wel naadloos aan bij wat Ankersmit in dat stuk ook betoogt, misschien is het ook wel aardig van toepassing op onze discussie erover:

quote:

Een van de meest wezenlijke eigenschappen van de parlementaire democratie is
haar respect voor de vorm. Alle wetgeving dient volgens vaste procedurele regels
tot stand te komen - en is aan die voorwaarde niet voldaan dan is wetgeving niet
rechtsgeldig, hoe verdienstelijk die wetgeving in de ogen van iedereen ook zijn
mag. Anders gezegd, alle inhoud is gebonden aan procedurele vormgeving.()

Twee conclusies zijn hieraan te verbinden. In de eerste plaats dat de 'vorm' zekere
implicaties heeft voor de 'inhoud' - en wat dat betreft kunnen we met H.V. White
zeker spreken van 'the content of the form'.29 En dat betekent, in de tweede plaats,
dat er een continuïteit is tussen vorm en inhoud en dat beide zich niet volledig
van elkaar laten scheiden.


Welnu, in de vorige paragraaf constateerden we dat de evolutie van onze
Westerse democratieën een verlies aan (ideologische) inhoud te zien geeft. En dat
betekent dat we in onze democratieën een shift van inhoud naar vorm mogen
verwachten. ()

Anders gezegd, inhoud is in sterkere mate dan vroeger het geval was het resultaat
van vorm en procedure. En bepalend voor de gang van zaken in onze
hedendaagse democratie zijn nu niet langer normatieve of ideologische inhouden,
maar de procedures die wij hanteren om beleidsbeslissingen te nemen.

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 16:47 schreef Argento het volgende:
[..]

Het verschil zit hem (wat mij betreft) in de afdwingbaarheid.

Dat iets gewoonte is, betekent nog niet dat er sprake is van een afdwingbare norm.
[..]

Als het werkelijk politiek verwijtbaar was, had de Kamer moeten ingrijpen.

Je verengt ingrijpen, afdwingen, reden tot opstappen en dergelijke allemaal tot meerderheid in de Tweede Kamer.

quote:

[..]

hoewel hij vorm hier bedoelt als de procedurele regels, niet de vorm in de zin van gewoonte of protocol.

Precies wat jij doet: terugbrengen naar de procedurele regel.

Alsof 'de kamer' niet ingrijpt als er geen méérderheid een motie steunt. Het wordt niet procedureel afgedwongen als er geen meerderheid is.

quote:

Op zaterdag 23 september 2006 18:31 schreef Argento het volgende:

[..]

Hoe bedoelt u? Wat doet de Kamer met een minister tegen wie een motie van wantrouwen is ingesteld, welke motie geen meerderheid krijgt?

Nu pak je het verkeerde moment - ik bedoel ietsje eerder .

Op het moment dat iemand een motie van wantrouwen indient handelt de kamer.
Als erover gestemd wordt handelt de kamer.
Allen die de motie steunen, wantrouwen de minister.

Het is niet zo dat de kamer 'niet handelt' als die motie niet door een meerderheid gesteund wordt.