Nu hebben molens, naar het blijkt, allerlei symbolische waarde.
Wanneer iets zo overal symbool voor kan staan, verliest het voor mij dan weer wat van zijn waarde. Nijverheid vind ik nog het meest voor de hand liggend.
quote:
Symbool voor huwelijk en voortplanting
Voor onze voorouders stond de molen onbetwistbaar symbool voor huwelijk en voortplanting. Dit is treffend te illustreren met een bekend schilderij van Breughel “De bruiloftstoet”. In het korte leven van de 16de eeuw was er weinig ruimte voor vreugde en overvloed. Het feestelijk hoogtepunt in het mensenleven was het huwelijk: het was een essentiële schakel in het levens- en overlevingsproces. Het huwelijk is de ruimte van feestelijke vruchtbaarheid, in verbondenheid met landschap dat leven gaf en geeft. Het is niet toevallig dat bruid én molen in dit moralistisch schilderij van Brueghel centraal staan. De bruidegom daarentegen loopt er wat verloren bij. De bruid is duidelijk zwanger, terwijl de molenaar toekijkt, zijn volle zak klaar hangt om het graan binnen te halen, in het kropgat te storten om het te malen tot levensverschaffend meel. Dit is geen eenmalige interpretatie: er zijn tientallen schilderijen en liederen aan te duiden met diezelfde symboliek.
Symbool en metafoor voor sexuele beleving
Onze voorouders zagen sterke sexuele symboliek in de molen. Dat is niet zo verwonderlijk omwille van de vruchtbaarheidssymboliek: graan of zaad wordt via een gat (het kropgat) tot levensbrengend meel omgezet.
Jacob Cats dichtte het in de zeventiende eeuw als volgt: "den man is met de vrouw gelijk twee molenstenen. Want als er een zijn beweging staakt, ofschoon de tweede maalt, daar wordt geen bloem gemaakt !" Het is trouwens een onloochenbaar gegeven dat in de oude plastische Nederlandse taal “malen” een tweede betekenis had. Geef toe: “malen” klinkt toch heel wat menselijker en plezanter (in elke betekenis van het woord) dan het harteloze hedendaagse (en Noord-Nederlandse) woord “neuken”.
Molenaars worden daarom in tal van liederen en verhalen bezongen om hun seksuele exploten. Maar ook de molenaarsvrouwen lieten zich volgens de volksmond niet onbetuigd. Het is niet toevallig dat, "des winters als het regent", het “loze vissertje” wordt aangeklampt door het molenarinnetje. In de Nederlandse volkscultuur, in liedjes en kluchtige tonelen, waren het dikwijls de molenaarsvrouwen die gretig gebruik maakten van de molen om hun seksuele lusten bot te vieren.
Symbool van de liefde
Daarbij aansluitend werd de molen meermaals aangehaald als symbool voor de liefde: liefde is als de windmolen: zonder de wind of het water (uw liefde) kan hij niet draaien (leeft hij niet). Dit wordt treffend verbeeld in een prent, emblemata, van de Leidense hoogleraar van Gentse afkomst, Heinsius. “Een windmolen, die niet in beweging is gebracht als de wind niet waait, staat stil: zo zal ik, zonder de bezieling van uw genegenheid, een (zielloze) klomp vlees zijn”.
Symbool, metafoor van de blinde liefde
De molen, en meer bepaald de rosmolen, aangedreven door een paard (met oogkleppen), stond dan weer symbool voor de blinde liefde. Hier wordt dit verduidelijkt door eveneens een prent van Heinsius. “Waar vlucht je, o dwaas? De straf achtervolgt je, zoals de zware gewichten van een sjofele molen het lastdier volgen”. De metafoor is duidelijk: blinde liefde stort een mens in het ongeluk !
Symbool van de terugkerende jeugd
De molen was ook symbool van de terugkerende jeugd, en dat werd treffend gesymboliseerd met de zogenaamde “oude wijvenmolen”. Er bestaan honderden varianten van dit thema in beeld en gedicht. Oude mannen brengen hierin hun vrouw naar de molenaar, die haar maalt – jawel – en die de echtgenoot een nieuwe jonge echtgenote aflevert.
Symbool van nijverheid en gezond verstand
En natuurlijk fungeert de molen als symbool van taak en inzet, noeste en zinvolle arbeid, nijverheid en gezond verstand. Ook dat vinden we weer bij Breughel in overvloed terug: bijvoorbeeld “De Misantroop”, “De Heks van Mallegem”, “De toren van Babel”. In zijn verachting voor de mensheid gaat de misantroop voorbij aan de concrete dingen van het leven. Molen, paarden en karren verzinnebeelden het geëngageerde bestaan.
Symbool en metafoor voor de verbondenheid tussen hemel en aarde
De molen stond ook symbool voor de verbondenheid tussen hemel en aarde. Samen met de even onafscheidelijke kerktoren in het Vlaamse landschap reikte de windmolen naar de hemel. In vele schilderijen kreeg de windmolen een haast menselijke gedaante, die met zijn armen letterlijk naar de hemel reikte en tegelijkertijd een kruis maakte.
Metafoor van offer en vervulling
Tegelijk was hij een metafoor voor offer en vervulling. In het schilderij "De Kruisdraging" van Breughel neemt ook hier de windmolen een centrale plaats in, malend hoog op de rots en reikend naar de hemel. Zoals het graan wordt omgezet tot meel: zo is hier de molen de omzet van het offer en het lijden in overwinning en vervulling. Het is geen toeval dat “mola”, Latijn voor molen(steen), ook “offergave” betekent!
Daarbij aansluitend was de molen het symbool van de eucharistie en de daaraan verbonden verlossing. De molen was met nog andere woorden het symbool van de heilsboodschap van de Menswording, kruisdood en verrijzenis. De molen was dit nog veel meer dan de wijnpers. Aan dit instrument dankt de mens zijn brood, en dus indirect het behoud van zijn leven. De molen is de schakel tussen het woord van Christus en het voedzame leven. Die schakel is Christus, verzinnebeeld door de molen. De windmolen fungeert zo ook als een allegorisch instrument van Christus. Lees in de tentoonstelling het molengedicht uit Heist van omstreeks 1800: “uw ziel zal uit het kwaad niet draaien, zo gods gratie niet wilt waaien !”
Symbool van het leven
Molens werden dus ook beschouwd als uitgesproken symbolen van het leven. Nu nog kennen de molenaars de betekenis van de stand der wieken, die belangrijke gemoedstoestanden en belangrijke keerpunten in het leven kunnen symboliseren: rouw, vreugde, rust.
Symbool van verval
Een recenter symbool is de molen als teken van verval, als teken van het einde van een menselijke, begrijpbare wereld. Dikwijls krijgt de molen dan antropomorfe of menselijke trekken, schreeuwend om aandacht en hulp. Het beeld van een windmolen of watermolen in verval schept nog altijd sterk onbehagen. Het zal blijken in deze tentoonstelling.
Molens zijn dus overbeladen met symboliek. Hier werden maar enkele historische symboolswaarden van de molens aangehaald: er zijn er tientallen meer.