e laatste tijd heb ik hier een paar keer geschreven over opmerkelijke taalfouten van het type steenvast en scheldkarbonade. Sindsdien krijg ik van lezers geregeld andere voorbeelden toegestuurd. Daar zitten pareltjes tussen die ik u niet wil onthouden. Wat dacht u bijvoorbeeld van inmens? Komt op internet maar liefst bijna zesduizend maal voor: 'het inmense kermisterrein', 'de inmense metropool', 'inmens zwaar, inmens stevig en inmens duur' (in één zin) - het gaat maar door.
Ook veel journalisten geloven, naast de onmens, in de inmens. In de digitale krantenarchieven vinden we deze spelling ruim 250 maal. Vorige week nog in het Rotterdams Dagblad: 'een inmense parelketting'. Oudere voorbeelden zijn, uit Trouw 'de inmense ijsberg'; uit de Volkskrant 'twee inmense kranen', 'een inmens fortuin', 'inmens populair', en van het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) 'de inmense hitte'. In deze krant was een keer sprake van 'het inmense succes' en over 'inmense cruise-schepen' - niet in hetzelfde artikel trouwens, hoewel het een tot het ander had kunnen leiden. Het lijkt er overigens op dat de inmens in opmars is: er komen er steeds meer.
Ook niet te versmaden: de slachttand. Wat is een slachttand? Een tand om iets of iemand mee af te slachten, zo moet de slachttandspeller denken. Mensen hebben geen slachttanden, maar sommige dieren wel - denk bijvoorbeeld aan wilde zwijnen, olifanten en mammoeten of mammoets (beide meervouden zijn correct). Vorige week schreef het ANP nog over visser Pieter Oost, die uit de Noordzee een bijna complete mammoetschedel opviste, 'inclusief bovenkaak en (puntloze) slachttanden'. Het zou interessant zijn om eens te onderzoeken welke bijdrage het ANP levert aan de verbreiding van spelfouten. In dit geval haalden de puntloze slachttanden onder meer het Rotterdams Dagblad en de Gooi- en Eemlander. Acht andere kranten namen het bericht wel over, maar zij gaven de mammoet toch maar slagtanden.
Nog eentje dan: wie scheRtst mijn verbazing. Bij slachttand is sprake van zogenoemde volksetymologie: omdat het woorddeel slag- hier niet meer wordt begrepen maakt men er slacht- van. Waarom die r in schetst wordt tussengevoegd is mij niet duidelijk. Hypercorrectie wellicht? Bij een woord als scherts moet je natuurlijk oppassen, want het zou ook een opzettelijke (ik schreef eerst opzetteRlijke) fout kunnen zijn, een schertsvorming dus. Maar bij wie schertst lijkt dit niet het geval: deze verbinding komt op internet honderden keren voor en bij het overgrote deel is er duidelijk geen sprake van opzet.
Heel opmerkelijk is bovendien dat veel mensen niet schrijven WIE schertst mijn verbazing, maar WAT schertst mijn verbazing. Sterker nog: van de wie-variant vond ik slechts 39 voorbeelden, terwijl 'wat schertst' via Google maar liefst 672 maal op internet te vinden is. In de digitale krantenarchieven komt 'wie schertst' helemaal niet voor, maar 'wat schertst' twee keer. In beide gevallen gaat het om ingezonden brieven.
Wat je hieruit precies moet concluderen weet ik niet. Dat inmens door jonge journalisten steeds minder vaak als fout wordt herkend, maar wie/wat schertst nog wel? Of komt die verbinding in de oorspronkelijke kopij net zo vaak voor als slachttanden, maar voorkomen oudere eindredacteuren dat dit ook werkelijk in de krant komt?
Overigens heb ik mij zelf lang bezondigd aan een vergelijkbare fout: omweer in plaats van onweer. Pas op mijn vijftiende heeft iemand mij er meesmuilend op gewezen dat omweer niet bestaat. Het was de secretaresse van mijn vader. Ik kan nog de blos voelen die toen bij me opkwam. Sindsdien nooit meer fout gedaan, maar zie internet en concludeer dat het omweer in de wereld nog lang niet is uitgewoed.
Veel mensen verdeftigen of verbasteren een woord zonder daar erg in te hebben. Over 'woordinfectie'.
Ja, daar kon ik natuurlijk op wachten. Na het vorige stukje, over taalfouten van het type immens, slachttanden en omweer, stroomde mijn mailbox vol met andere voorbeelden. En met bekentenissen van mensen die - soms tot op hoge leeftijd - iets fout waren blijven schrijven, bijvoorbeeld omdat ze het ooit, in hun kindertijd, verkeerd hadden verstaan of begrepen.
Taalkundigen noemen dit verschijnsel volksetymologie, maar een lezer verzon er een mooier en duidelijker begrip voor: woordinfectie. Het ene woord infecteert het andere en daardoor verandert dat van vorm. Die infectie ontstaat doorgaans doordat we een element in een woord niet herkennen. Voorbeeld: stee in steevast. Wegens de associatie met steen (zo vast als een steen), maken sommigen hier steenvast van.
Meestal genees je van zo'n woordinfectie als je het woord voor het eerst bewust in de goede vorm leest. ,,Ah, schrijf je dat zo? Gek, nooit geweten, altijd fout gedaan.'' Sommige mensen voelen zich op zo'n moment een beetje betrapt en gegeneerd, anderen zijn verbaasd of geamuseerd. Overigens zijn niet alleen kinderen ontvankelijk voor woordinfectie. Ook bij volwassenen komt het volop voor. Hier een eerste selectie uit de voorbeelden die mij werden toegestuurd.
Afwijziging in plaats van afwijzing. Je zou denken dat deze behoorlijk zeldzaam is, maar nee hoor, ruim vierhonderd keer te vinden op internet en toch nog ruim honderd keer in de landelijke dagbladen. Sommige mensen denken dat alleen lager opgeleiden dit soort fouten maken. Iemand schreef: ,,Veel van dergelijke fouten worden gemaakt door mensen zonder ABN-achtergrond. Omdat ze zich inmiddels beter wanen dan hun afkomst (achterbuurt, dialect, plat), denken ze hun imago te kunnen opkrikken met pseudo-geleerd taalgebruik.'' Bij afwijziging is dit niet het geval. Hier is simpelweg sprake van een infectie met wijziging. Een citaat uit Trouw: ,,De afwijziging van de Europese Grondwet heeft grote gevolgen voor de Nederlandse opstelling in Brussel, zei Balkenende in de Kamer.'' Op het taalgebruik van Balkenende valt een hoop af te dingen, maar afwijziging heb ik hem nooit horen gebruiken. Ook in deze krant zijn al heel wat afwijzigingen gepasseerd.
Dagvaardiging in plaats van dagvaarding. Klinkt dagvaardiging ernstiger dan dagvaarding? Is het idee dat je op een dag wordt gevaardigd - wat dat ook moge zijn? Of is zo'n stuk vaardig opgesteld? Hoe dan ook: ruim achthonderd keer te vinden op internet en ruim tweehonderd maal in de dagbladen. Een recent voorbeeld in een kop: 'Dagvaardiging Nokia tegen Nokta Telecom'.
Eensgezinswoning in plaats van eengezinswoning. Een gouwe ouwe op dit gebied. Wat is er fijner dan ergens eensgezind te wonen? Eendrachtig, in harmonie, liefst met een tuin op het zuiden. Dat kan nergens beter dan in de eensgezinswoning. Die extra s sluipt er bijna vanzelf in, ook in eensgezinshuis. Vaak gesignaleerd in dergelijke huizen: het enigst kind in plaats van enig kind.
Episch centrum in plaats van epicentrum. Ook een klassieker. Duikt bij elke aardbeving wel een paar keer op, op radio en tv en natuurlijk in kranten. Heeft in deze krant een keer in een kaartje op de voorpagina gestaan. Hoofdredacteur zelden zo boos gezien. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat episch vaker wordt gebruikt in episch centrum dan in episch gedicht. Dat zal wel komen doordat er meer aardbevingen dan epische gedichten zijn.
Extra dementie in plaats van extra dimensie. ,,De lente geeft in Zwitserland een extra dementie aan het prachtige berglandschap'' lezen we op een website. Uit een recent verspreide folder van de HUBO, over een 'vouwhordeur': ,,Het geplisseerde horgaas geeft een extra dementie aan elk interieur.'' Nog niet gevonden in de krantenarchieven, maar dat is een kwestie van tijd.
Deze serie over woordinfectie of hedendaagse volksetymologie begint langzamerhand de spuitgaten uit te lopen, maar vooruit, het is zomer, en ik heb zoveel mooie voorbeelden toegestuurd gekregen dat ik er geen weerstand aan kan bieden.
Aarsrivaal in plaatsvan aartsrivaal. Zonder twijfel is deze al vele malen verzonnen als woordspeling, maar wat mij betreft wordt-ie pas écht leuk als hij serieus wordt gebruikt. Zoals in 2003 in het Rotterdams Dagblad: ,,De beladen derby tussen de Rangers en aarsrivaal Celtic." In kranten kom je de aarsrivaal niet zo vaak tegen, op internet tientallen keren, vooral op sportsites (,,zij wonnen met 1-4 van de aarsrivaal Go Ahead Eagles"). Nog veel frequenter is aarDsrivaal. Aarsrivaal zal teruggaan op een slordige uitspraak, bij aardsrivaal bestaat verwarring met aard(e).
Copuleus in plaats van copieus. Door een lezer aangetroffen in het kooktijdschrift AGA wijs: ,,Ook al was het kerstgevoel destijds nog ver te zoeken, haar mailtjes werden zo knus vergezeld van kerstversieringen en foto's, dat we langzaamaan gingen verlangen naar een boom, een knappende open haard en vooral copuleuze maaltijden." Vanwege dat knus en die open haard zou je nog kunnen denken dat het hier om een woordspeling gaat. Dat is in de volgende zin, gevonden op internet, zeker niet het geval: ,,Na een zeer copuleuze maaltijd, volgde de briefing voor de bestuursleden."
Genitaliën in plaats van initialen. ,,Een vriend van ons", aldus een lezer, ,,kreeg bij een feestelijke gelegenheid een mooi cadeau, een zilveren pen. Een heel persoonlijk cadeau, want zijn genitaliën waren erin gegraveerd (volgens degene die het geschenk aanbood)." Lijkt me een fout die vaker in de spreektaal dan in de schrijftaal voorkomt.
Insex in plaats van incest. Uit een mailtje van een lezer: ,,Mijn ex-echtgenote, die arts is, kwam een aantal jaren geleden terug met het verhaal dat zij die ochtend een man van vijftig jaar op haar spreekuur had gehad, die haar vertelde dat zijn dochter hem beschuldigde van insex. Zij vroeg de man nog twee keer wat het probleem was, maar hij volhardde in dit woord."
Lidteken in plaats van litteken. Sinds de Lewinsky-affaire is wereldwijd bekend dat Bill Clinton een lidteken heeft. Bij mijn weten ging het om een kleine moedervlek. Maar als je over lidtekens leest, bedoelt men doorgaans littekens. Het eerste deel van deze samenstelling is in de Middeleeuwen ontstaan uit lijk in de betekenis 'vlees'. Eerst schreef men lycteken, toen licteken en uiteindelijk litteken. De honderden foutspellers in kranten en elders associëren lid vanzelfsprekend met lid in de betekenis 'zelfstandig beweeglijk deel van het lichaam'.
Moment subliem. Geplukt van internet: ,,Via ingewikkelde methoden probeert men Naomi te bevruchten, maar op het moment subliem is Sol niet in staat een zaadlozing te krijgen." De correcte schrijfwijze is moment suprême maar omdat dit veelal wordt uitgesproken als moment supriem lees je díe vorm ook, samen met Moment suprime en moment suRprime.
Triologie in plaats van trilogie. Dit is er eentje uit de toptien. Komt op internet ruim 4.400 maal voor en in de digitale krantenarchieven ruim 120 maal. Dit is net zo'n 'logische' fout als lidteken. Een trilogie is een letterkundig product dat uit drie delen bestaat die samen één geheel vormen. Trio's bestaan uit drie personen, die proberen samen iets te doen, dus verwarring is simpelweg onvermijdelijk. Ook op allerlei professionele boekensites wemelt het van de triologiën.
Tot slot: voordat allerlei lezers me nu gaan schrijven dat er in spuitgaten een letter te veel staat: dat is mij bekend. Net als de uitdrukking dat loopt in de spuitgaten.
Meer gevallen van woordinfectie. Abdominabel in plaats van abominabel. De infectie wordt hier veroorzaakt door het 'geleerde' woord abdominaal voor 'de onderbuik betreffend'. Het gaat hier trouwens om een internationale infectie: ook aangetroffen in het Engels (onder meer in the Abdominable Snowman) en het Duits.
Accoderen in plaats van accorderen. Zonder twijfel is coderen hier van invloed. Op internet lezen we geregeld over webmasters die iets moeten accoderen of die iets hebben geaccodeerd. Een van de inconsequenties van de huidige spelling is dat je eerst met iets akkoord gaat (met dubbel k) om een en ander vervolgens te accorderen (met dubbel c). Beide woorden gaan terug op het Frans, op respectievelijk accord en accorder.
Advocado in plaats van avocado. Sommige woordinfecties kunnen buitengewoon aanstekelijk zijn. Ooit heb ik op een markt een vrouw advocado's horen bestellen. Ik vond dat zo grappig dat ik het heb overgenomen - niet voor bij de groenteman, maar voor in huiselijke kring. Nadeel: ik heb inmiddels zo vaak advocado gezegd dat het me ook per ongeluk zou kunnen ontvallen. De infectie is hier vanzelfsprekend afkomstig van het woord advocaat, ik vermoed eerder in de betekenis 'drank met eigeel en brandewijn' dan in de betekenis 'rechtsgeleerde'. Komt ook voor in het Engels en Duits.
Afdwingen in plaats van afdingen. Twee weken geleden gesignaleerd in deze krant: ,,Er valt het nodige af te dwingen op beslissingen van de IND.'' Doet het vooral goed op de sportpagina's: ,,Ajax heeft gewoon dik verdiend gewonnen. Was niks op af te dwingen.'' ,, PSV speelde vanavond gewoon goed en daar is niets op af te dwingen.''
Aluminimum in plaats van aluminium. Aluminium is een lastig uit te spreken woord. Je moet er echt je best voor doen. Aluminimum komt er veel makkelijker uit, mede onder invloed van minimum, en daarom lezen we het zo dikwijls. In kranten is het vaak aan te treffen op de economiepagina's, ook in samenstellingen als aluminimumconcern, aluminimumfabrikant, aluminimummijn (helemaal een tongbreker), aluminimumprijs, aluminimumsector en aluminimumverbruik. Ook deze komt internationaal voor, onder meer in het Engels, Duits en Frans.
Enig sinds in plaats van enigszins. In principe hoeft er niks mis te zijn met enig sinds. ,,Wij vonden haar al enig sinds het begin.'' Maar dat is niet hoe het in de volgende zinnen wordt gebruikt. ,,Er zal nog veel tijd over heen gaan voor dit trauma maar enig sinds aanvaard kan worden.'' ,,Enig sinds beschaamd stond ik op.'' Op internet lezen we honderden keren over mensen die bijvoorbeeld ,,enig sinds huiverig'' zijn, ,,enig sinds teleurgesteld'' of ,,enig sinds treurig''.
Geboren en opgetogen. Tot nu toe niet te vinden in de digitale krantenarchieven maar geregeld te horen op radio en tv. En ook op internet zijn er voldoende voorbeelden te vinden: ,,Ik ben geboren en opgetogen in België'', ,,Geboren en opgetogen in het Brabantse Drunen'' enzovoorts. De infectie komt natuurlijk van opgegroeid en van opgetogen in de betekenis 'verrukt'. Komt waarschijnlijk vaker voor bij mensen die iets een beetje chiquer willen zeggen.
Heetgeblakerd in plaats van heetgebakerd. Vroeger werden baby's stevig in doeken gewikkeld - gebakerd - en waar mogelijk voor een vuurmand gelegd. Van een driftig iemand zei men schertsend dat hij al te heetgebakerd was, alsof de wijze van bakeren van invloed was geweest op zijn karakter. Maar ja, we bakeren niet meer, terwijl we des te meer zijn gaan genieten van een blakerende zon. En taarten kunnen lelijk geblakerd uit de oven komen. Gevolg: heetgeblakerd (ook met een spatie na heet). Verontrustende mededeling op een forum van de Taekwondo Bond Nederland: ,,Ik was inderdaad een beetje heetgeblakerd gisteren.''
Ik ken een groenteboer die alfa-alfa verkoopt in plaats van alfafa. Hij is niet de enige. Ook op internet kom je deze groente geregeld tegen, soms zelfs in een ,,heerlijke verse slalade''. Je mag aannemen dat het automerk Alfa hier z'n invloed doet gelden.
In tientallen eetgelegenheden in Nederland kun je championsoep bestellen in plaats van champignonsoep, en in honderden eethuizen en snaktenten wordt gordon blue of gordon bleu geserveerd in plaats van cordon bleu. Zien we hierin de naam van de zanger Gordon terug? Zo ja, dan zal nasi ramses wel verwijzen naar Ramses Shaffy (je krijgt de neiging om Ramses Saffie te schrijven, want meligheid ligt bij dit onderwerp op de loer).
Nog een paar woordinfecties uit de Hollandse keuken: tampenade, tappenade en tappennade voor tapenade, ajoli, ajolie en aiolie voor aïoli (een rotwoord om te spellen), baRvaroise voor bavaroise, honingGraat voor honingraat (wie heeft het niet ooit fout gedaan), kerst-tomaat voor kers-tomaat en expresso voor espresso.
Die laatste komt vele duizenden keren voor en zal straks vast goed worden gerekend, want als genoeg mensen iets 'fout' schrijven wordt het vanzelf goed. Zo is het immers ook gegaan met een culinaire klassieker: de frikadel. Daar heeft men, onder invloed van fricandeau, zo vaak frikaNdel van gemaakt dat dit laatste woord inmiddels als vormvariant in de Grote Van Dale is opgenomen.
Een andere klassieker is haricots verts. Dat is onder andere aangetroffen als haricoverts, haricouverts en - lang voor Harry Potter - als Harry Couverts. Er zijn obers die gerechten met obergien uitserveren in plaats van met aubergine, en sommige mensen halen hun groente van het fornuis als ze bijtgraag is, in plaats van beetgaar of bijtgaar. Pasta verlaat geregeld al dante de pan, in plaats van al dente - een laat eerbetoon aan de schrijver Dante. Hier en daar wordt bij al dit lekkers een glaasje gedeminiraliseerd water geserveerd.
Langzaamaan zou de indruk kunnen ontstaan dat dit soort woordinfecties alleen voorkomen bij halve analfabeten of buitengewoon gemakzuchtige spellers, mensen die te bedonderd zijn om in geval van twijfel een woordenboek of spellinggids uit de kast te pakken. Maar zoals al eerder gezegd, het komt in de beste kringen voor.
Zo lees je op de website
www.statenvertaling.info in een voetnoot dat 'zich verheffen' in een bepaalde bijbelpassage betekent 'het hoofd omhoog steken uit hoogvaardij'. Hier zien we een botsing tussen hoogmoed en het verouderende hovaardij. Op de beeldententoonstelling 'De Paleistuin' in Den Haag staat momenteel bij een beeld dat de zeven hoofdzonden voorstelt hoofvaardig voor hovaardig. Elders kan men lezen over hoofdse literatuur, hoofdse liefde, hoofdse ridders en hoofdse zeden - allemaal met een d te veel en voorzover bekend allemaal in teksten van hoogopgeleiden.
Sommige infecties zijn zelfs doorgedrongen tot de Grote Van Dale - ons meest geraadpleegde ijkpunt (op internet honderden keren eikpunt) voor correct Nederlands.
Wat is juist: handelwijze of handelSwijze? Als je bedoelt 'wijze van handelen, manier van doen', dan schrijf je dit zonder tussen-s en zo staat het ook in het Groene Boekje en in de trefwoordenlijst van de Grote Van Dale. Maar in de definities van Van Dale duikt toch een keer handelSwijze op, namelijk in de verklaring van de uitdrukking beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald: ,,Het is beter van gedrag of handelswijze te veranderen op het moment dat men het foute ervan inziet, dan er halsstarrig in te volharden.''
Op internet en in kranten behoort handelSwijze overigens tot de toptien: alleen Google levert al ruim 32.000 vindplaatsen op. Zelden lijkt daarbij 'wijze op het gebied van de handel' bedoeld te worden. (Wordt vervolgd.)
www.nrc.nl/woordhoek (leuke rubriek, verschijnt elke maandag)
"Ik weet namelijk zo veel, dat ik me niet schaam voor de dingen die ik niet weet."