Ethisch systeem zonder God niet onfeilbaar?

Ik heb dit topic vijf jaar geleden al een keer aangemaakt, maar toen was het meer om mijn bewondering over de correspondentie tussen Umberto Eco en kardinaal Martini uit te spreken, en minder om daadwerkelijk een discussie te starten. Nu ik de laatste dagen weer een echte Eco-kick heb, leek het mij wel interessant om een aanzet tot een interessante discussie te maken

Een woord vooraf
Ja, ik weet dat dit een lange openingspost is, maar ik vind het een interessant onderwerp, dat een keer een andere inslag geeft aan de "religieuzen vs. seculairen"-discussie. Hopelijk kunnen we in dit topic de welles/nietes-reacties een beetje vermijden. Oh, en bij voorbaat al mijn excuses voor de superlatieven. Ik ben een fan

Ethiek zonder God
Ik ben al sinds jaren een groot fan van Umberto Eco. Naar mijn mening is hij een van de meest indrukwekkende, lucide en down to earth intellectuelen van de twintigste eeuw, en ik heb talloze boeken, artikelen en interviews van de beste man met een hoop genot gelezen. Eco heeft een oeuvre waar bijna niet tegenaan te lezen is, maar een van de meest indrukwekkende boeken van hem telt slechts 90 bladzijden, en is in het engels vertaald als Belief or Nonbelief: a confrontation. Het boek is het resultaat van een initiatief van de Italiaanse krant Corriere della sera uit 1995, waarin Umberto Eco en Carlo Maria Martini (toen de aartsbisschop van Milaan) uitgenodigd werden een open dialoog te houden over verschillen tussen religieuze en seculiere denker. Dit leidde tot een correspondentie van tien brieven, waarin Umberto Eco (een seculiere filosoof) vier keer een brief aan Martini in de krant liet publiceren, waarop Martini in dezelfde krant antwoord gaf. De vijfde keer was het Martini die een vraag stelde aan Eco, en die laatste correspondentie is het onderwerp van dit topic:

Het is niet moeilijk om te begrijpen waar een man van de kerk zijn ethische principes op baseert. Het is ook niet moeilijk om te begrijpen dat hij gelooft dat deze principes, omdat zij hun grondslag vinden in de woorden van een onfeilbare deiteit, absoluut en onfeilbaar zijn. Ook voor Martini is het niet moeilijk om te begrijpen dat seculiere mensen het bestaan van (een) God niet erkennen, en hun ethische principes dus ook niet baseren op kerkelijke leringen. Wat Martini van Eco wil weten is daarom dan ook waarop ongeovigen hun ethiek wel berusten, en spreekt daarbij zijn twijfels uit over de onfeilbaarheid van een ethisch stelsel dat op een goddeloze grondslag berust:

quote:

"What gives the secular person who does not recognize a personal God, makes no appeal to an Absolute, yet claims and professes moral principles, principles so firmly held that this person would give his life for them, and uses thos principles to determine what acts he will perform at any cost or will not perform under any circumstances? There are laws, certainly, but by what authority can they require something as great as the sacrifice of one's own life?"

Martini is een intelligent man, en begrijpt en erkent daarom dat de meeste mensen rechtvaardig handelen in ieder geval in de dagelijkse omstandigheden van het leven. Er zijn mensen geweest die, ondanks het feit dat ze niet in een persoonlijke God geloofden, hun leven opofferden voor hun morele overtuigingen. De beste man is helaas niet in staat te begrijpen welk fundament deze mensen toekennen aan hun gedrag:

quote:

"It is obvious that even a "lay" ethic can find and recognize the norms and values necessary for human coexistence. But the establishment of a basis foundation for these values that will not suffer from confusion and uncertainty, particularly in extreme cases - a basis that will not be mistaken simply for custom, convention, usage, functional or pragmatic behaviour, even social necessity, but that assumes the wieght of a true and right moral absolute - means not linking such a basis to multable and negotionable principles"

En hiermee komen we tot de kern van Martini's vraag. Want, betoogt Martini, een ethiek die zich onttrekt uit menselijke (lees: feilbare) basis, blijft ALTIJD open voor interpretatie en kan daarom per definitie niet als absoluut gezien worden. Een ethiek die haar basis vind in het absolute, kan dit wel. Hoe kan een ongelovige ethiek een moreel absoluut behalen? Martini besluit vervolgens de vraag naar een hoger niveau te tillen; altruïsme:

quote:

"Why do altruïsm, sincerity, justice, respect for the other and forgiveness of one's enemies represent good, and why are those values always to be preferred to their opposite? Why are they worth dying for? And how does one know with certainty in particular cases what is altruistic and what isn't? If there is not some ultimate, ever-valid justification for such attitudes, how can they possibly always prevail and win out?"

Mooie woorden, goede vraag en oprechte interesse van Martini's kant. Want, zegt hij: "I feel a great desire to reinforce everything that promotes community of action between believers and nonbelievers toward the advancement of mankind." Om welke reden dan ook, dit is onze wereld, en het is onze taak er iets moois van te maken. Samen.

Eco reageerde op deze brief met een antwoord dat, hoewel begrijpelijk en misschien zelfs enigszins voorspelbaar, bijzonder mooi is in zijn eenvoud. Het hoge niveau en de respectvolle toon van Martini worden gehandhaafd. Hoewel Eco een uitgesproken atheist is, geeft hij toe misschien niet de beste persoon te zijn om antwoord te geven op deze vraag:

quote:

"Had I had a secular education, my answer might be worth something. But I was heavily influenced by Catolicism up until (to mark the precise moment of my fall) I was twenty-two years old. Secularism was not a legacy I passively absorbed, but rather the fruit of a long, slow, painfull progress. And I am still unsure whether some of my moral convictions are not somehow dependent on the religious teaching that had so much influence on me at the beginning."

Maar goed, Eco is ook niet de domste, dus terug naar de vraag:

quote:

"Indeed, you are asking what is in these ethical systems that is binding, compelling and unrenouncable. What is at issue is knowing whether there is a 'universal semantic,' elementary notions common to everyone in the human race that can be expressed in all languages."

spreekt zijn vermoeden uit dat, om een antwoord te vinden op de vraag, men intensief naar de mens en zijn mogelijkheden moet kijken: "I am nonetheless convinced that notions common to all cultures exist, and that they all refer to the position of our bodies in space."

Hier gaat Eco reflecteren over de mensheid. We are all animals of erect stature, for whom it is painful to remain upside down for long. Het is om deze reden dat wij kennis hebben van 'boven' en 'onder' en neigen de voorkeur te geven aan dat laatste. Op dezelfde manier hebben wij kennis van links en rechts, standvastigheid en beweging, rechtop zitten of plat liggen, kruipen of springen, of wakker zijn en slapen. Omdat we armen en benen hebben weten we hoe het voelt tegen iets hards te slaan, in iets zachts of vloeibaars te reiken, iets fijn te knijpen, iets te schudden, te schoppen of zelfs te dansen.

Zou zouden we oneindig door kunnen gaan en dingen erbij betrekken als zien, horen, eten en drinken, slikken of spugen. Het moge duidelijk zijn, zegt Eco, dat ieder mens weet hoe het is om waar te nemen, om te herinneren, om te voelen, te verlangen, bang te zijn, verdriet of opluchting te voelen, genot of pain en om geluiden te maken die die sensaties uitdrukken.

quote:

"And as a result (and here we enter the realm of rights), we have universal conceptions of constraint: we don't want someone to keep us from talking, seeing, listening, sleeping, swallowing or spitting, from going where we want. We suffer if someone binds us, subjects us to a physical of psychic torture that diminishes or destroys our ability to think"

Dit is allemaal nog vrij basaal. Eco beschrijft hier slechts een primitief dierlijk oerinstinct van de mens, dat op het eerste gezicht vrij weinig te maken heeft met Martini's vraag. Of toch?

quote:

"Up to this point, I've only presented a sort of bestial solitary Adam, who does not yet know what sex is, or the pleasure of dialogue, or parental love, of the pain of losing someone you care about. And yet, even in this phase, at least for us (if not for him or her), this semantic has become the basics for an ethical system: we should, above all, respect the physical rights of others, including the right to speak and think."

En nu beginnen we ergens te komen. Want, zoals Eco opmerkt: "If our own kind had respected these rights, we would never have had the Massacre of the Innocents, Christians fed to the lions, the Night of St. Bartholomew, the burning of heretics, extermination camps, censorship, children working in the mines, atrocities in Bosnia."

Maar hoe is het mogelijk dat het 'beest' waarvan Eco hierboven een beeld heeft gevormd erin slaagt niet alleen te bevatten dat hij bepaalde dingen wil doen en niet wil dat hem bepaalde dingen worden aangedaan, maar ook dat hij een ander niet aan moet doen wat hij zichzelf niet aangedaan zou zien worden? Dit is mogelijk omdat Eden (gelukkig) snel bevolkt was en de ethische dimensie komt kijken waar de ander arriveert:

quote:

"Every law, moral or civil, regulates interpersonal relationships, including relationships with those who impose the law. As we are taught by the most secular of the social sciences, it is the other, his gaze, that defines us and determines us."

Wij worden allen gevormd door onze kijk op de ander. Net als we niet kunnen eten zonder te eten of te slapen, kunnen we niet begrijpen wie we zijn zonder de blik en de reactie van de ander. Zelfs degenen die moorden, verkrachten, roven en schenden doen dit in uitzonderlijke momenten, waar ze de rest van de tijd - net als alle anderen - verlangen naar liefde, respect en erkenning van anderen.

quote:

"Without any such recognition, the newborn abandoned in the forest will not become a human (or else, like Tarzan, he will look for the other in the face of an ape). We might die or go insane if we lived in a community in which everyone had systematically decided never to look at us and to behave if we didn't exist."

Ook hier raakt Eco weer precies de juiste snaar en flirt hij met een ultiem begrip van de mens. Ja, inderdaad, een ieder van ons zou gek worden - of misschien zelfs inderdaad sterven - wanneer hij door iedereen systematisch genegeerd zou worden. Wij nemen elkaar als referentie, weten wat de ander niet wil, omdat we weten wat we zelf niet willen. En hiermee komt het eind in zicht:

quote:

"You ask me if consciousness of the other's importance provides me with an absolute base, an unshakable foundation for ethical behaviour. I could reply by saying that even what you define as an absolute foundation still has not kept many believers from sinning while being conscious of sin, and our discussion might end there."

De verleiding naar het kwaad rust in elk mens, zelfs in diegenen die een vaste en ontwaakte kennis van goed hebben. Iedereen, ook degenen die leven voor het goede, is in bezit van elke eigenschap die als 'kwaad' gezien wordt, omdat die eigenschappen menselijk zijn, en onze basis voor 'goed' en 'kwaad' afgeleid zijn van menselijke notie. Eco verduidelijkt dit met twee persoonlijke anecdotes - die ik hier achterwege zal laten. Hierna komt hij langzaam aan tot een conclusie:

quote:

You say that without the example and word of Christ, secular ethics lacks the basic justification that would endow it with the strength of ineluctable conviction. Why are we just taking away from the layman the right to avail himself of the example of the forgiving Christ?
"Can you, Carlo Maria Martini, for the sake of our discussion and the confrontation in which you believe, try to think for a moment that there is no God: that man appeared on Earth through a clumsy accident, consigned to mortality but also condemned to be aware of this, and that therefore he is the most imperfect among all the animals."

Deze man, in zijn zoektocht naar de moed zijn eigen dood onder ogen te komen, zou uit noodzakelijkheid religieus worden. Hij zou een model scheppen, een ideaal om begrip en uitleg te verkrijgen. Hij zou, in zijn meest verlichtende momenten, de morele, poëtische en religieuze kracht bezitten het model te scheppen van de Christus, van universele liefde, vergiffenis, van het leven dat wordt verkregen door de afschuwelijke opoffering van de ander.

quote:

"Abandon my hypothesis, leave it for the others. But admit that even if Christ were only a character in a great story, the fact that this story could have been imagined and desired by featherless bypads who only knew that they didn't know, would be as miraculous (miraculously mysterious) as the fact that the son of a real God was really incarnated. This natural and earthly mystery would never stop stirring and softening the hearts of nonbelievers."

En dát is waarom Eco gelooft dat op fundamentele punten een natuurlijke ethiek - die respect verdient voor de diepe religieuziteit die het typeert - de gelijke kan zijn van de principes van een ethiek die religie als basis heeft. Men moet inzien dat de natuurlijke principes voor ethiek ins ons hart geschreven staan. Hij sluit zijn brief af met de volgende woorden:

"If there are still - and ofcourse there are - smaller matters that don't harmonize, the same happens in the confrontation of different religions. And in the conflicts of faith Kindness and Prudence should prevail."

Ik vind het echt een prachtige correspondentie

De vraagstelling van het topic?
Laten we de vraagstelling tweeledig maken, waarbij beide partijen een van de twee vragen beantwoorden. Voor de seculieren onder ons denk ik dat Martini de vraag al beter gesteld heeft dan ik kan doen: waarop baseert een ongelovige zijn ethische principes, en hoe kan dit systeem aanspraak maken op onfeilbaarheid?

Voor de gelovigen: valt er binneneen ethisch systeem wel aanspraak op onfeilbaarheid te maken, zelfs wanneer deze ethiek zich berust op theistische gronde?

[ Bericht 66% gewijzigd door Splackavellie02 op 11-02-2011 15:15:34 ]

Ik klikte op invoeren in plaats van preview. De OP was nog niet af, nog even geduld

quote:

Op vrijdag 11 februari 2011 19:26 schreef ZureMelk het volgende:
Samenvattend zijn de stellingen van Umberto Eco buitengewoon oneerlijk en irreëel. Ze zijn gewoon ontworpen om God als enige mogelijke uitkomst te genereren. Denken dat je daarmee wat voor punt dan ook zou maken is dus niet eerlijk.

Hoe haal jij uit de OP dat de stellingen van Eco ontworpen zijn om God als enige uitkomst te genereren, terwijl Eco juist het tegenovergestelde beweert. De conclusie van Eco lijkt sterk op wat jij aan het eind van je bericht zegt:

quote:

mensen groepsdieren zijn en dat voor het functioneren van samenlevingen van deze dieren automatisch praktische regels zich vormen die zowel materiële zaken als immateriële zaken op de behoeften van de groep afstemmen. Deze regels worden waarschijnlijk grotendeels aangeleerd en zorgen ervoor dat individuen in harmonie met de groep kunnen functioneren. De mens heeft genetisch de basis om zich dit soort regels eigen te maken en leert in de praktijk welke helpen ervoor te zorgen dat zo veel mogelijk mensen baat hebben bij het uiteindelijke collectieve gedrag.

Je stelt hier zelf dat ethische regels opgesteld worden aan de hand van interactie binnen de groep. In hoeverre verschilt dat van Eco's stelling dat de mens zijn ethische overtuigingen baseert op hoe hij zelf behandeld en beschouwd wil worden, zoals hij hier zegt:

quote:

"Every law, moral or civil, regulates interpersonal relationships, including relationships with those who impose the law. As we are taught by the most secular of the social sciences, it is the other, his gaze, that defines us and determines us."

Ik heb een beetje het idee dat je het onderscheid tussen Martini en Eco niet gezien hebt, want je beschrijft Eco verderop als volgt:

quote:

Ik krijg het idee dat hij net als veel andere gelovigen vindt dat atheïstische normen en waarden per definitie naar nihilisme neigen terwijl er toch echt veel normen en waarden zijn die door het overgrote deel van de mensheid gedeeld worden.

Dit is helemaal niet Eco's standpunt. Eco is ook niet de gelovige uit de OP, en propageert juist voor een seculiere basis van ethiek.

Het is laat en ik ben moe. Ik zal morgen uitgebreider reageren, maar dit is iets wat mij opviel aan je reactie.