11-11-2010
Spoken of hersenschimmen?
Gerommel bij de deur terwijl je niemand ziet, voetstappen op de trap terwijl je alleen thuis bent… Dat is beslist angstaanjagend, zeker voor de eenderde van de mensen die denkt dat spoken echt bestaan. Maar psychologen weten beter: geestesverschijningen zijn eigenlijk hersenschimmen, veroorzaakt door suggestie en de juiste, spookachtige context.
Er was iets raars met het huis dat we gingen kopen. De vorige eigenares weigerde er nog langer voet in te zetten, vertelde de makelaar. Niet om het lekkende dak te repareren, of te kijken waarom er water door de buitenmuur de woonkamer in sijpelde. Tijdens de overdracht bij de notaris – normaal een blij moment: ons huis was nu van ons, en zij was officieel anderhalve ton rijker – had ze overduidelijk gehuild. Ze keek ons niet aan. Ze wenste ons geen geluk.
We weten niet wat er is gebeurd, maar het moet iets gruwelijks zijn geweest… Afbeelding: © European
Parliament
Tijdens het verbouwen hoorden we van de buren waarom. Toen de oud-bewoonster nog in ons huis woonde, had zich een man gemeld bij de achterdeur. Met een koevoet en gasbrander had hij zich toegang verschaft tot het huis. De vrouw was op dat moment thuis. De buren wisten niet wat er precies gebeurd was, maar het moest iets gruwelijks zijn geweest: de vorige eigenares was kort na het voorval midden in de nacht halsoverkop met haar kinderen vertrokken naar een onbekende bestemming.
De eerste nacht in ons huis klonken de geluiden onbekend en nog niet vertrouwd, zoals je verwacht van een nieuw huis. Maar halverwege de nacht: ineens een vreemd gesuis en gemorrel bij de achterdeur. Een voorzichtige blik uit het slaapkamerraam stelde ons gerust: er stond geen enge man met gasbrander. Toch hield het gemorrel aan. En ik durfde te zweren dat ik voetstappen hoorde op de trap – alsof er iemand, of iets, in ons huis rondspookte. Was iets van de tragedie van de vorige bewoonster blijven hangen in ons huis?
Negatieve energie die blijft hangen
Het idee dat een negatieve gebeurtenis kan blijven ‘kleven’ aan een locatie of object, is een bekend verschijnsel in de psychologie. Wetenschappers noemen het contagion, oftewel: besmetting. Zo levert de gedachte om een sieraad te dragen van iemand die door een ongeluk om het leven is gekomen, bij de meeste mensen koude rillingen op. En maar weinigen zouden er voor kiezen om te gaan wonen in een huis waar een gewelddadig misdrijf had plaatsgevonden.
Fijne trui of biohazard? Dat ligt eraan wie hem voor jou heeft gedragen.
Contagion brengt de meest irrationele kant in ons naar boven, ontdekte psycholoog Paul Rozin van de University of Pennsylvania. Hij vroeg mensen om zich voor te stellen dat ze een pasgewassen, heerlijk comfortabele trui aan moesten doen. Daarmee had de gemiddelde proefpersoon geen enkel probleem. Maar stel je nu voor, zei Rozin, dat de trui eerst een half uur is gedragen door een aids-patiënt, en daarna is gewassen. Wil je hem nu nog dragen?
Hoewel de proefpersonen wisten dat hier geen enkel gezondheidsrisico aan verbonden is, wilden ze de trui niet langer aan. Voor een trui die eerder was gedragen door een psychopathische seriemoordenaar was het animo zo mogelijk nog kleiner. Sterker nog: de meeste mensen droegen liever een (ongewassen) trui met hondenpoep er nog aan, dan een ‘moordenaarstrui’. Terwijl hondenpoep toch gezondheidstechnisch een behoorlijk riskant goedje is. Zo sterk verzet onze intuïtie zich tegen het irrationele idee van contagion.
Wie een spook ziet…
Niet iedereen is even gevoelig voor een idee dat een slechte gebeurtenis of boosaardig karma kan blijven hangen. ‘Slechts’ eenderde van de mensen gelooft bijvoorbeeld dat spoken echt bestaan. En die mensen verschillen vaak in persoonlijkheid van de groep die denkt dat geesten slechts hersenschimmen zijn. Zo zijn spook-gelovers vaak overtuigd dat er echt zoiets bestaat als ‘het paranormale’. Bovendien zijn ze gemakkelijker te hypnotiseren dan anderen, wat suggereert dat ze gevoeliger zijn voor suggestie.
Niet iedereen is even gevoelig voor paranormale ervaringen
En het zijn ook typisch de mensen die een beetje met hun hoofd in de wolken leven, en voor wie fantasie en werkelijkheid wel vaker wat door elkaar lopen. Je kent ze wel: van die types die na het verlaten van hun huis niet zeker weten of ze hun koffiezetapparaat nu echt hebben uitgezet, of dat ze zich dat alleen maar hebben ingebeeld. (Bekentenis: ik ben ook wel eens halverwege op mijn schreden teruggekeerd om te controleren of het gas van het fornuis wel uit stond.)
Geesten in de juiste context
Maar hoe gevoelig je ook bent voor suggestie of het idee van contagion, er moet wel iets zijn dat je verbeelding prikkelt in spookachtige richting. Zonder de juiste context komt er geen spookervaring. Dat blijkt uit onderzoek van de Amerikaanse psycholoog Jim Houran. Hij nam twee groepen proefpersonen mee naar een leegstaande bioscoop. De ene groep vertelde hij dat het gebouw binnenkort gerenoveerd zou worden, en dat hij graag wilde weten welk gevoel elke ruimte bij hen opriep. Tot zover niks aan de hand.
De juiste context om een spook te zien… Afbeelding: © iStockPhoto
De andere groep kreeg te horen dat er veel spookachtige dingen waren gebeurd in de bioscoop, en werd gevraagd om op zoek te gaan naar paranormale fenomenen in de ruimtes. Deze ghostbustergroep had aanzienlijk meer ‘ongebruikelijke ervaringen’ dan de renovatiegroep. Weten dat er mogelijk iets niet in de haak is, vergroot dus de kans dat je een spookervaring hebt.
Spookgeluiden
Had ik die eerste nacht in mijn nieuwe huis dan rustiger geslapen als ik niet van de buren had gehoord dat de vorige bewoner van dit huis hier iets ergs was overkomen? Waarschijnlijk wel. Maar ook zonder zulke ‘voorkennis’ kan een plek spookachtige gevoelens oproepen, meent wetenschapper, schrijver en goochelaar Richard Wiseman. Door een anekdotisch onderzoek raakte hij gefascineerd in geluid als veroorzaker van vreemde, paranormale sensaties.
In 1998 werkte Vic Tandy voor een bedrijf dat er een klein laboratorium op nahield dat de naam had dat het er spookte. Verschillende lab-medewerkers hadden er vreemde ervaringen gehad. Maar Vic had dit altijd afgedaan als suggestie. Tenminste, totdat hij zelf, laat op de avond, alleen aan het werk was. Ineens begon hij zich ongemakkelijk te voelen. Hij had het plotseling koud en kon het gevoel dat iemand naar hem keek, niet van zich afschudden. Toen hij opkeek, doemde er aan het randje van zijn gezichtsveld een vaag grijs figuur op. Zijn nekharen stonden overeind, en hij was doodsbang. Maar toen hij zich omdraaide om het grijze figuur aan te kijken, verdween hij.
Richard Wiseman liet infrageluid ‘horen’ tijdens een concert, om te kijken of dit vreemde ervaringen zou oproepen bij de luisteraars.
Vic liet het er niet bij zitten, en ontdekte dat in het lab een bron was van zogenaamd infrageluid: geluid dat zo laag is dat we het niet kunnen horen, maar waarvan ons brein de trillingen wel onbewust kan waarnemen. Als dit infrageluid niet al te sterk is, kan het zorgen voor een ongemakkelijk en vreemd gevoel. Een bevinding waarvan Richard Wiseman en zijn collega’s ontdekten dat die ook zonder context werkt, toen ze tijdens een concert infrageluid lieten ‘horen’. De concertgangers rapporteerden meer ongewone ervaringen dan mensen die hetzelfde concert hadden aangehoord, maar dan zonder infrageluid. De infrageluidsensaties waren divers, zoals onrust of angst, maar iemand rapporteerde ook – merkwaardig genoeg – een “pre-orgasme gevoel in lijf en armen, maar niet in de benen”.
Spookervaring: misschien eng, maar niet paranormaal
Net als bij suggestie, contagion en context, is niet iedereen even gevoelig voor de invloed van infrageluid. Misschien is het daaorm dat niet iedere studie een effect vindt: sommige infrageluidtests leveren helemaal geen rare sensaties op bij de proefpersonen. Bovendien is niet iedereen op elk moment even gevoelig voor het zien of voelen van spookachtige zaken: als je bijvoorbeeld heel erg moe bent, kan het zijn dat je op het moment dat je bijna in slaap valt een klein beetje gaat hallucineren, waardoor je mogelijk een ervaring hebt die paranormaal aandoet.
Maar hoe het ook komt dat je een spook ziet, uit deze onderzoeken blijkt dat het zeker mogelijk is om geestesverschijningen te verklaren zonder aan te nemen dat er iets paranormaals aan de hand is: voor het rare gevoel en de verontrustende waarnemingen weten psychologen voldoende aardse verklaringen te geven. En soms heb je niet eens een psycholoog nodig, maar gezond verstand. Zo bleek tijdens de tweede nacht in ons ‘spookhuis’ dat de voetstappen op de trap kwamen uit het huis naast ons. En het gemorrel bij de achterdeur, dat was natuurlijk gewoon de buurkat.
Bron
Richard Wiseman. Quirkology: the curious science of everyday lives. Pan Books, London, 2007.
(Kennislink)