ONZ Onzin voor je leven!
Vrolijkheid troef in dit lieve forum vol humor.
Wat is [NB]?
Wat is [NB]?[NB] Staat voor NachtBagger,
Deze topic reeks mag alleen gemaakt worden vanaf 0:00
Is er inhoud in [NB]?
Is er inhoud in [NB]?Nee! alleen bier, tieten & Bagger!
Oh, en Sebagger is er met zijn puur educatieve kutgebagger
Regels!!1
Regels!!1Als jij de laatste post hebt gemaakt moet jij een nieuw topic aan maken, en ook alléén dan .
.Als er dus iemand een topic maakt en die is niet de laatste poster en er zijn weer dubbele topics word [NB] voor altijd gesloten, maak dus alléén een topic als je de laatste poster ben!!!
Oja en ook even na elk nieuw topic even de WIKI pagina up-to-date houden .
.En waar staat deze OP?
En waar staat deze OP?Hier: http://wiki.fok.nl/index.php/OP/Nachtbagger
Vorige delen: 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 142 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20
Jij bent ook wel is moe drol.quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:37 schreef Forcefuzz het volgende:
moe zijn is voor watjes!
heul niet!quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:38 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
Jij bent ook wel is moe drol.
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:39 schreef Bar-Le-Duc het volgende:
vooruit die maak ik wel eerst even vol voor vanavond
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
???
trustequote:Op donderdag 20 juli 2006 02:39 schreef Cinch het volgende:
Ik ga slapen. Weltrusten.
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
ik nietquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:39 schreef TwyLight het volgende:
Wie heeft er wel is een meid gehad met zon geil mondje: [afbeelding]
???
oma's meegeteld?quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:39 schreef TwyLight het volgende:
Wie heeft er wel is een meid gehad met zon geil mondje: [afbeelding]
???
????
:o
Omdat je niet bij die WIKI shit staatquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:41 schreef Pony-Lover het volgende:
IK STA GODVERDOMME WEER NIET IN DE OP
Dat was echt slecht
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
wie haalt renzor er even uit dan? die post ook niet meer
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
dOE DAAR DAN WAT AANquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:41 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
Omdat je niet bij die WIKI shit staat
OWNEDquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:41 schreef Pony-Lover het volgende:
IK STA GODVERDOMME WEER NIET IN DE OP
Doe dan zelfquote:
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
moet je eerst een filmpje maken van een geile slet die stript voor cam etc, en die naar mij toe sturenquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:42 schreef mart89 het volgende:
hoe kom ik daar in dan1?!?!
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Wat ik zeg!!quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:43 schreef Roflpantoffel het volgende:
Wat twylight zegt !
quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:43 schreef Pony-Lover het volgende:
Dan verneuk ik die wiki wel
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
Ik stond er al in verdommequote:Op donderdag 20 juli 2006 02:43 schreef TwyLight het volgende:
de OP is goed zo in andere reeksen word de OP ook niet steeds aangepast omdat iedereen erin wil
doe eens niet zo zielig noobquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:43 schreef Pony-Lover het volgende:
Dan verneuk ik die wiki wel
Haha en jij denkt zeker dat iemnd een topic maaktquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:44 schreef Bar-Le-Duc het volgende:
nog maar 8
Kap 's met rellen in NB
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
JA ZEKER WELquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:45 schreef TwyLight het volgende:
[..]
Haha en jij denkt zeker dat iemnd een topic maakt [afbeelding]
Ik zat er wel vanaf #1 in samen met qunix
want wij hadden het bedacht gek !!1111!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!11111111111111111111111111111111111111
want wij hadden het bedacht gek !!1111!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!11111111111111111111111111111111111111
POEP
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
ik weet het niet, ik herinner me al die topics niet meerquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:45 schreef Roflpantoffel het volgende:
Ik weet niet of ik er vanaf 1 in zat.. dacht van wel.
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Volgens mij gingen wij op dezelfde tijd er inquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:46 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
ik weet het niet, ik herinner me al die topics niet meer
[NB] Hier moet je zijn!quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:47 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
Volgens mij gingen wij op dezelfde tijd er in
dat was de eerste officiele NB
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Ik zat erinquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:47 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
[NB] Hier moet je zijn!
dat was de eerste officiele NB
en dit de eerste nachtbagger:quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:47 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
[NB] Hier moet je zijn!
dat was de eerste officiele NB
[nachtbagger] Hou die slowchat ff centraal!
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
dat rechter kruisje daar bovenin was mijn iconquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:47 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
[NB] Hier moet je zijn!
dat was de eerste officiele NB
dat is gewoon nachtbagger maar geen NB reeks topicquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:48 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
en dit de eerste nachtbagger:
[nachtbagger] Hou die slowchat ff centraal!
Omfg niet noob dat is qunixquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:48 schreef Pony-Lover het volgende:
[..]
dat rechter kruisje daar bovenin was mijn icon
quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:48 schreef Pony-Lover het volgende:
[..]
dat rechter kruisje daar bovenin was mijn icon
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
dat zei ik ook, daarboven was de eerste officiele NB, die was gewoon nachtbagger in het algemeen om het zo maar te zeggenquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:49 schreef TwyLight het volgende:
[..]
dat is gewoon nachtbagger maar geen NB reeks topic
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
26
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
heul niet!quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:49 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
Force ik zat zelfs voor jou nog in NB
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
hehe, er waren wel meer NB reeksen.quote:
die werden allemaal meteen verboden..
Wonder dat deze nog niet is verboden
ik wou de lapo..quote:
Het gaat over NBquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:51 schreef guitarist.nl het volgende:
Het gaat in NB ook helemaal nergens over
neequote:Op donderdag 20 juli 2006 02:51 schreef guitarist.nl het volgende:
Het gaat in NB ook helemaal nergens over
jij was er toen ook al bijquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:51 schreef Sebasser het volgende:
[..]
hehe, er waren wel meer NB reeksen.
die werden allemaal meteen verboden..
Wonder dat deze nog niet is verboden
[..]
ik wou de lapo..
Deutschland, Deutschland über alles,
über alles in der Welt,
wenn es stets zu Schutz und Trutze
brüderlich zusammenhält.
Von der Maas bis an die Memel,
von der Etsch bis an den Belt,
|: Deutschland, Deutschland über alles,
über alles in der Welt! :|
Deutsche Frauen, deutsche Treue,
deutscher Wein und deutscher Sang
sollen in der Welt behalten
ihren alten schönen Klang,
uns zu edler Tat begeistern
unser ganzes Leben lang. -
|: Deutsche Frauen, deutsche Treue,
deutscher Wein und deutscher Sang! :|
Einigkeit und Recht und Freiheit
für das deutsche Vaterland!
Danach lasst uns alle streben
brüderlich mit Herz und Hand!
Einigkeit und Recht und Freiheit
sind des Glückes Unterpfand;
|: blüh' im Glanze dieses Glückes,
blühe, deutsches Vaterland. :|
über alles in der Welt,
wenn es stets zu Schutz und Trutze
brüderlich zusammenhält.
Von der Maas bis an die Memel,
von der Etsch bis an den Belt,
|: Deutschland, Deutschland über alles,
über alles in der Welt! :|
Deutsche Frauen, deutsche Treue,
deutscher Wein und deutscher Sang
sollen in der Welt behalten
ihren alten schönen Klang,
uns zu edler Tat begeistern
unser ganzes Leben lang. -
|: Deutsche Frauen, deutsche Treue,
deutscher Wein und deutscher Sang! :|
Einigkeit und Recht und Freiheit
für das deutsche Vaterland!
Danach lasst uns alle streben
brüderlich mit Herz und Hand!
Einigkeit und Recht und Freiheit
sind des Glückes Unterpfand;
|: blüh' im Glanze dieses Glückes,
blühe, deutsches Vaterland. :|
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
D
En nu ff kappe met t gerel.. open nieuwe topic maar.
Duhquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:51 schreef guitarist.nl het volgende:
Het gaat in NB ook helemaal nergens over
En nu ff kappe met t gerel.. open nieuwe topic maar.
GEK! Heb je Hitler Rise of Evil gezien, zie je al die nazi's zingenquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:52 schreef -skippybal- het volgende:
Deutschland, Deutschland über alles,
über alles in der Welt,
wenn es stets zu Schutz und Trutze
brüderlich zusammenhält.
Von der Maas bis an die Memel,
von der Etsch bis an den Belt,
|: Deutschland, Deutschland über alles,
über alles in der Welt! :|
Deutsche Frauen, deutsche Treue,
deutscher Wein und deutscher Sang
sollen in der Welt behalten
ihren alten schönen Klang,
uns zu edler Tat begeistern
unser ganzes Leben lang. -
|: Deutsche Frauen, deutsche Treue,
deutscher Wein und deutscher Sang! :|
Einigkeit und Recht und Freiheit
für das deutsche Vaterland!
Danach lasst uns alle streben
brüderlich mit Herz und Hand!
Einigkeit und Recht und Freiheit
sind des Glückes Unterpfand;
|: blüh' im Glanze dieses Glückes,
blühe, deutsches Vaterland. :|
as Lied der Deutschen of ook wel het Deutschlandlied is het volkslied van het Verenigde Duitsland en wordt sinds 1922 gebruikt als volkslied. Voor 1922 was Heil dir im Siegerkranz het volkslied.
Het is het derde couplet van de tekst van het lied dat August Heinrich Hoffmann von Fallersleben in 1841 uit heimwee schreef op het eiland Helgoland, dat toen Engels was. Het lied wordt gezongen op een melodie van Joseph Haydn die ouder is dan het lied. Deze melodie werd tot 1918 door de Oostenrijkers gebruikt als "Keizerhymne" onder de titel Gott erhalte Franz den Kaiser.
Het eerste couplet, dat begint met de regel Deutschland, Deutschland über alles werd vanwege de aanspraak op het gebied tussen de Maas, de Memel, de Etsch en de Belt die erin vervat is, niet geschikt gevonden om als volkslied te dienen. Want de rivieren de Memel en de Etsch liggen ver buiten de huidige Duitse grenzen. Ook de woorden Deutschland über alles worden vaak verkeerd begrepen, namelijk als pleidooi voor een Duitsland dat alle andere landen zou overheersen. Door nationaal-socialisten werd deze interpretatie bewust uitgedragen. De woorden zijn oorspronkelijk echter bedoeld als een oproep aan de Duitsers om hun Duitse identiteit boven regionale verschillen te stellen. De woorden zijn, in tegenstelling tot wat vaak wordt geloofd, niet verboden of verbannen uit het volkslied.
De status van het Deutschlandlied als Duits volkslied is overigens in geen enkele wet vastgelegd.
De melodie van Joseph Haydn is die van Opus 76 No 3 Deel 2 voor strijkkwartet, en dateert van 1797. Daarvan is de toonhoogte C groot, de snelheid poco adagio, en de wijze cantabile. Het muziekstuk bestaat uit vijf achtereenvolgende variaties. Onder begeleiding van het stuk kan de volledige tekst worden gezongen, waarbij men het beste de coupletten zingt bij de eerste, de derde, en de vijfde variatie.
De versregels tussen de tekens |: en :| moeten tweemaal worden gezongen. Het accent in blüh' staat in de plaats van een e om aan te geven dat de tweede lettergreep van het bedoelde blühe hier niet moet worden gezongen.
De rivier de Maas stroomt in Nederland langs de grens met Duitsland. De Memel stroomt als Mēmele in Letland, en als Nemunélis in Litouwen. De Etsch stroomt in het noorden van Italië, en wordt ook de Adige genoemd. Met de Belt wordt de Fehmarn Belt bedoeld, de zeestraat tussen de Kielerbocht en de Mecklenburgerbocht. De grens tussen Duitsland en Denemarken loopt door deze zeestraat.
Er wordt wel gedacht dat met de Belt de Kleine Belt wordt bedoeld, de zeestraat tussen het Deense vasteland (Jutland) en het eiland Funen. Want het deel van het Deense vasteland tot ongeveer de lijn Esbjerg - Kolding hoorde tot 28 juni 1919 (ondertekening van het verdrag van Versailles) bij Duitsland, als het noordelijke deel van Sleeswijk. Echter, pas bij het verdrag van Gastein van 1865 viel Sleeswijk toe aan Pruisen. Voor 1865 behoorde het toenmalige hertogdom Sleeswijk geheel tot Denemarken, en liep de grens van het Duitse Rijk vermoedelijk ongeveer langs de lijn Tönning - Eckernförde. Want daar lag de grens van het Rijk bij de totstandkoming van de Duitse Bond in 1815. Daarom kan von Fallersleben in 1841 niet de Kleine Belt bedoeld hebben.
Bij de onderstaande volledige tekst wordt in de rechter kolom de nauwkeurigste Nederlandse vertaling gegeven. Daardoor staat die vertaling op rijm noch maat.
Het is het derde couplet van de tekst van het lied dat August Heinrich Hoffmann von Fallersleben in 1841 uit heimwee schreef op het eiland Helgoland, dat toen Engels was. Het lied wordt gezongen op een melodie van Joseph Haydn die ouder is dan het lied. Deze melodie werd tot 1918 door de Oostenrijkers gebruikt als "Keizerhymne" onder de titel Gott erhalte Franz den Kaiser.
Het eerste couplet, dat begint met de regel Deutschland, Deutschland über alles werd vanwege de aanspraak op het gebied tussen de Maas, de Memel, de Etsch en de Belt die erin vervat is, niet geschikt gevonden om als volkslied te dienen. Want de rivieren de Memel en de Etsch liggen ver buiten de huidige Duitse grenzen. Ook de woorden Deutschland über alles worden vaak verkeerd begrepen, namelijk als pleidooi voor een Duitsland dat alle andere landen zou overheersen. Door nationaal-socialisten werd deze interpretatie bewust uitgedragen. De woorden zijn oorspronkelijk echter bedoeld als een oproep aan de Duitsers om hun Duitse identiteit boven regionale verschillen te stellen. De woorden zijn, in tegenstelling tot wat vaak wordt geloofd, niet verboden of verbannen uit het volkslied.
De status van het Deutschlandlied als Duits volkslied is overigens in geen enkele wet vastgelegd.
De melodie van Joseph Haydn is die van Opus 76 No 3 Deel 2 voor strijkkwartet, en dateert van 1797. Daarvan is de toonhoogte C groot, de snelheid poco adagio, en de wijze cantabile. Het muziekstuk bestaat uit vijf achtereenvolgende variaties. Onder begeleiding van het stuk kan de volledige tekst worden gezongen, waarbij men het beste de coupletten zingt bij de eerste, de derde, en de vijfde variatie.
De versregels tussen de tekens |: en :| moeten tweemaal worden gezongen. Het accent in blüh' staat in de plaats van een e om aan te geven dat de tweede lettergreep van het bedoelde blühe hier niet moet worden gezongen.
De rivier de Maas stroomt in Nederland langs de grens met Duitsland. De Memel stroomt als Mēmele in Letland, en als Nemunélis in Litouwen. De Etsch stroomt in het noorden van Italië, en wordt ook de Adige genoemd. Met de Belt wordt de Fehmarn Belt bedoeld, de zeestraat tussen de Kielerbocht en de Mecklenburgerbocht. De grens tussen Duitsland en Denemarken loopt door deze zeestraat.
Er wordt wel gedacht dat met de Belt de Kleine Belt wordt bedoeld, de zeestraat tussen het Deense vasteland (Jutland) en het eiland Funen. Want het deel van het Deense vasteland tot ongeveer de lijn Esbjerg - Kolding hoorde tot 28 juni 1919 (ondertekening van het verdrag van Versailles) bij Duitsland, als het noordelijke deel van Sleeswijk. Echter, pas bij het verdrag van Gastein van 1865 viel Sleeswijk toe aan Pruisen. Voor 1865 behoorde het toenmalige hertogdom Sleeswijk geheel tot Denemarken, en liep de grens van het Duitse Rijk vermoedelijk ongeveer langs de lijn Tönning - Eckernförde. Want daar lag de grens van het Rijk bij de totstandkoming van de Duitse Bond in 1815. Daarom kan von Fallersleben in 1841 niet de Kleine Belt bedoeld hebben.
Bij de onderstaande volledige tekst wordt in de rechter kolom de nauwkeurigste Nederlandse vertaling gegeven. Daardoor staat die vertaling op rijm noch maat.
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
hahaha, ik zat pagina 2 te f5-en, wat bleek: was er al een pagina 3
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
zijn pas bij pagina 3quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:53 schreef Qunix het volgende:
D
[..]
Duh
En nu ff kappe met t gerel.. open nieuwe topic maar.
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Doei b-l-d
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
nog 73 en dan heb ik 3000 dat wil ik wel halen!
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Lukt welquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:57 schreef Forcefuzz het volgende:
nog 73 en dan heb ik 3000 dat wil ik wel halen!
I kill a nigger for fun
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
quote:Op donderdag 20 juli 2006 02:57 schreef Roflpantoffel het volgende:
Du bist GEPWND Twy, ik was je voor!!!!11!!!!1!!!EINS!!! :D :D:D:D:D:D: :D:D!!!111
maar ik ga tot de 3000, en hopelijk 40 miljoenste post
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Ik ben al over me 1500 heenquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:58 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
maar ik ga tot de 3000, en hopelijk 40 miljoenste post
vorkquote:
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
Nee die wil ik jaquote:Op donderdag 20 juli 2006 02:58 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
maar ik ga tot de 3000, en hopelijk 40 miljoenste post
(gemiddeld 169 per dag)quote:
hobby loos
alhoewel ik nu ook wel gemiddeld over de 100 zit de laatste weken
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Sebasser zit jij op GoT??
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
ik pak hem!quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:00 schreef Sebasser het volgende:
of nee, jij mag hem wel.
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Jobs weet je...
Jobs ik vind je steeds een grotere sukkel worden
Jobs hoe langer ik je ken
Jobs des temeer je me irriteert
02:45 Jobs en mensen die mij irriteren wil ik niet mee omgaan
Knaxworst Moet ik je ff me piem0l mailen ?
Jobs ban op #moemoe block op MSN en ignore op verder IRC
Jobs have a good life
Knaxworst block op MSN ?
Knaxworst ik heb je niet op MSN
Jobs ik vind je steeds een grotere sukkel worden
Jobs hoe langer ik je ken
Jobs des temeer je me irriteert
02:45 Jobs en mensen die mij irriteren wil ik niet mee omgaan
Knaxworst Moet ik je ff me piem0l mailen ?
Jobs ban op #moemoe block op MSN en ignore op verder IRC
Jobs have a good life
Knaxworst block op MSN ?
Knaxworst ik heb je niet op MSN
Zatquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:00 schreef -skippybal- het volgende:
Sebasser zit jij op GoT??
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:00 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
(gemiddeld 169 per dag)
hobby loos
alhoewel ik nu ook wel gemiddeld over de 100 zit de laatste weken
jij bent tong80 nietquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:00 schreef TwyLight het volgende:
39999185 bijna 40000000
Ach, registreer je een dagje post meteen 500 en je hebt een daggemiddelde hoger dan tongquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:00 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
(gemiddeld 169 per dag)
hobby loos
alhoewel ik nu ook wel gemiddeld over de 100 zit de laatste weken
Zeg eens dat die hoeren m'n ban eraf moeten halen van een half jaar terugquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:01 schreef Sebasser het volgende:
ik zit nu op een stoel.
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
Deze heb ik ook nog niet zo lang, me oude acount was van 28 sep. 2005 ofzoquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:01 schreef Sebasser het volgende:
[..]
Ach, registreer je een dagje post meteen 500 en je hebt een daggemiddelde hoger dan tong
ja, maar hoelang is hij al lid?quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:01 schreef Sebasser het volgende:
[..]
Ach, registreer je een dagje post meteen 500 en je hebt een daggemiddelde hoger dan tong
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
ik heb een permban, plus een waarschuwing dat ze me aan gaan klagen als ik weer op hun IRC server kom/account neem op tweakers..quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:01 schreef -skippybal- het volgende:
[..]
Zeg eens dat die hoeren m'n ban eraf moeten halen van een half jaar terug
welke account was dat dan?quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:02 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
Deze heb ik ook nog niet zo lang, me oude acount was van 28 sep. 2005 ofzo
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
quote:
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
sowizoooooooo
ja en ik neem hem!quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:03 schreef TwyLight het volgende:
omfg 40000000 gaat deze nacht vallen sowizoooooooo
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
ZOOOOW he!quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:03 schreef TwyLight het volgende:
omfg 40000000 gaat deze nacht vallen sowizoooooooo
Stoute jongen. Maar hier kun je tenminste nog fipo's doen en spuit11 zeggenquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:03 schreef Sebasser het volgende:
[..]
ik heb een permban, plus een waarschuwing dat ze me aan gaan klagen als ik weer op hun IRC server kom/account neem op tweakers..
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
kan best zijn dat ik die wle eens gezien heb vanaf juni vorig jaar ofzo lurkte ik hierquote:
vanaf juni vorig jaar ofzo lurkte ik hier
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
daar ook, alleen dan worden ze boosquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:04 schreef -skippybal- het volgende:
[..]
Stoute jongen. Maar hier kun je tenminste nog fipo's doen en spuit11 zeggen
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:03 schreef Sebasser het volgende:
[..]
ik heb een permban, plus een waarschuwing dat ze me aan gaan klagen als ik weer op hun IRC server kom/account neem op tweakers..
ik lurk hier al vanaf 1997quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:04 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
kan best zijn dat ik die wle eens gezien heb vanaf juni vorig jaar ofzo lurkte ik hier
Verkeerde topicquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:04 schreef TwyLight het volgende:
ik ga spammen tot ik de 40000000e heb
PS4 online: micro_nl
wel interresant dit
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
ja, en als je die niet hebt blijf je door spammen tot 50000000?quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:04 schreef TwyLight het volgende:
ik ga spammen tot ik de 40000000e heb
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Die zal je wel langs zijn gekomen in ONZquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:04 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
kan best zijn dat ik die wle eens gezien heb vanaf juni vorig jaar ofzo lurkte ik hier
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
heb ik ook altijdquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef TwyLight het volgende:
I'm feeling real cool
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
yes dat zocht ikquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
Sommige soorten snoep bestaan uit gelatine (gemalen runder/varkensbotten), karmijn (gemalen schildluizen), of schellak (gemalen boomluizen). In rood/rozegekleurd snoep als spekkies zit karmijn, schellak zit op glimmende snoepjes als M&M's en gelatine zit bv in winegums.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
Sukkelquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
Dejavu.. dat vertelde je gister ook alquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:06 schreef Sebasser het volgende:
Sommige soorten snoep bestaan uit gelatine (gemalen runder/varkensbotten), karmijn (gemalen schildluizen), of schellak (gemalen boomluizen). In rood/rozegekleurd snoep als spekkies zit karmijn, schellak zit op glimmende snoepjes als M&M's en gelatine zit bv in winegums.
Interresant, je zou meer moeten posten.quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
Je vaderquote:
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de stru
quote:
zeg ikquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:07 schreef Forcefuzz het volgende:
nog zon 600
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
.
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
.
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
\quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:09 schreef TwyLight het volgende:
Wie krijgt er wel eens een volledige erectie van een van zijn familie leden???
ik niet, allemaal lelijk
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Een goed begin, begint bij jezelf
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
Ik niet gekquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:09 schreef TwyLight het volgende:
Wie krijgt er wel eens een volledige erectie van een van zijn familie leden???
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:09 schreef TwyLight het volgende:
Wie krijgt er wel eens een volledige erectie van een van zijn familie leden???
laten we die 400000000 vannacht halen, en dan worden al die newbies wakker en dan kijken ze bij welke post we zijn... en dan HUHHHH dan hebben ze het groote moment gemist
:o
quote:Een fiets of rijwiel is een voertuig voor één of meerdere personen dat door spierkracht wordt voortgedreven. Meestal bestaat een fiets uit twee wielen, een frame, een zadel, een stuur, een ketting en een trapas met pedalen.
Inhoud
[Niet tonen]
* 1 Geschiedenis
* 2 Wettelijke eisen voor een fiets (Nederland)
* 3 Onderdelen van een fiets
* 4 Verschillende types
* 5 Fietsvoorzieningen
* 6 Organisaties
* 7 Fietsenfabrieken in Nederland
* 8 Zie ook
* 9 Externe links
[bewerk]
Geschiedenis
Baron Karl von Drais bedacht een zogeheten loopfiets. Deze bestond uit een houten frame, houten wielen met een ijzeren velg, een zeer primitief zadel, een primitief stuur, en een soort rem op het achterwiel. De loopfiets had geen trappers; de berijder bewoog zich voort door zich af te zetten tegen de grond. Het eerste exemplaar ontstond in 1816. Von Drais noemde zijn toestel naar zichzelf een draisine. De naam leeft nog voort in het wagentje dat door spoorwegarbeiders wordt gebruikt.
Hoewel de berijder van de draisine de voeten op de grond hield, was toch heel wat balanceerkunst nodig. Dit werd vervelend gevonden, en decennialang werden daarom driewielers en vierwielers gebouwd. Ze werden aangedreven op de manier waarop een spinnewiel of scharensliep wordt aangedreven, met een trapplank en een stangenstelsel.
Pas in 1861 ontstond een toestel dat op onze fiets leek. Het was een tweewieler, gebouwd door de Fransman Pierre Michaux en zijn zoon Ernest. Hun vélocipède had een ijzeren frame, en ijzeren wielen. Aan de voorwielen waren trappers gemonteerd; deze voorloper van onze fiets kende nog geen kettingaandrijving.
Door het ontbreken van een kettingaandrijving was er ook geen overbrengingsverhouding. De snelheid van de fiets kon alleen maar worden opgevoerd door het wiel waarop de trappers waren gemonteerd steeds groter te maken. Zo ontstond rond 1870 de hoge bi, een fiets met een zeer groot voorwiel, en een klein achterwiel. Het balanceren op zo'n hoge fiets was niet gemakkelijk, en bij obstakels op de weg schoot de berijder over zijn voorwiel. De Hoge Bi die gezien wordt als de start van het Hoge Bi tijdperk was de Ariel, gebouwd door James Starley in 1871. Het was een stalen fiets (geen houten wielen) met radiaal geplaatste spaken.
In 1868 werd de eerste fiets met een kettingaandrijving gebouwd. De trappers zaten nu niet meer aan het wiel, maar aan het frame. Aanvankelijk werd deze aandrijving op driewielers toegepast. In 1885 bouwde John Kemp Starley de Rover, een fiets met een kettingaandrijving, en een frame uit stalen buizen. De beide wielen waren vrijwel even groot. Dit type fiets werd safety genoemd, omdat het fietsen erop veel veiliger was dan op de hoge bi.
In 1888 vroeg John Dunlop patent aan op luchtgevulde fietsbanden, die de banden van massief rubber vervingen. Daarmee was de ontwikkeling van de fiets vrijwel voltooid. Het patent moest hij later weer intrekken omdat Thomson hem in 1845 al voor was geweest. Hij behield het patent op het ventiel.
Sindsdien is er aan het ontwerp van de fiets niet zoveel meer veranderd. Wel worden tegenwoordig andere materialen toegepast. De frames worden thans vooral gemaakt van aluminium of staal, maar voor duurdere sportfietsen worden ook wel metalen als magnesium en titanium gebruikt. Ook kunnen (delen van) frames gemaakt worden van glasvezel. Ook voor de wielen worden soms andere materialen gebruikt, en er bestaan fietsen met een cardanas in plaats van kettingsaandrijving. Maar de meeste fietsen lijken nog sterk op de Rover uit 1885. De enige uitzondering daarop zijn de ligfietsen.
Het werelduurrecord fietsen (de afgelegde afstand na 1 uur fietsen) is 84,215 km en is bereikt door de canadees Sam Whittingham op een volledig gestroomlijnde ligfiets.
[bewerk]
Wettelijke eisen voor een fiets (Nederland)
* koplamp straalt wit of geel licht uit
* zijreflectie op beide wielen
* goed werkende rem
* bel hoorbaar op 25 meter
* pedalen voorzien van stroef oppervlak
* gele reflectoren op zijkanten van de pedalen
* stuur dient goed vast te zitten
* handvatten moeten goed vast zitten
* (in de nabije toekomst: witte voor-reflector)
* rode achter-reflector
* de fiets mag niet breder zijn dan 75 centimeter
* achterlicht straalt rood licht uit
Externe link: Voertuigreglement (met name Hoofdstuk 5, Afdeling 9: Fietsen)
[bewerk]
Onderdelen van een fiets
* Versnellingen,
* Dynamo en bijhorende lichten,
* Licht en reflectoren,
* Specifieke terreinbanden.
* Fietscomputer
* Spatlap en pompje
* Fietsbel
* Fietsslot en sleutel
* Bagagedrager
* Voorvork met balhoofd
* Stuur
* Zadel
* Frame
* Pedalen, cranks
* Ketting met kettingkast
* Binnenband en buitenband
* Wiel: naaf, velg en spaken
* Remmen Hydraulisch/ mechanisch
[bewerk]
Verschillende types
Fiets in Indonesië
Groter
Fiets in Indonesië
* Baanfiets
* Bakfiets
* Beachcruiser
* BMX-fiets
* Bromfiets
* Chopper
* Citybike
* Driewieler
* Eenwieler
* EZB
* Fiets met cardan-as
* Fiets met hulpmotor, zoals Solex
* Fiets met elektromotor
* Fietstaxi
* Hybride-fiets
* Kustom
* Ligfiets
* Lowglider
* Lowrider
* Luchtfiets
* Mountainbike
* Opoefiets
Nederlandse fiets
Groter
Nederlandse fiets
* Randonneur of Trekkingfiets
* Racefiets
* Roeifiets
* Snorfiets
* Transportfiets
* Tandem
* Velomobiel
* Vouwfiets
* Waterfiets
[bewerk]
Fietsvoorzieningen
(te)Veel Nederlanders hebben een fiets
Groter
(te)Veel Nederlanders hebben een fiets
Nederland en Vlaanderen, door hun vlakke landschap geschikt om te fietsen, kennen veel verkeersvoorzieningen voor fietsers. Zo zijn op veel plaatsen fietsenstallingen te vinden. Ook worden er veel fietspaden aangelegd. Deze begeleiden soms wegen, maar andere zijn vrijliggend en zijn bedoeld voor het recreatieve fietsverkeer.
Fietsknooppuntennetwerk in de Antwerpse Kempen (België)
Groter
Fietsknooppuntennetwerk in de Antwerpse Kempen (België)
Wanneer de fietspaden op een kruispunt uitkomen met verkeerslichten hebben deze vaak hun eigen verkeerslicht, herkenbaar door een venster in de vorm van een fiets. Een andere voorziening voor fietsers is de fietsstrook: een voor fietsers gereserveerde strook van de rijweg, aangegeven door een onderbroken of ononderbroken lijn en vaak rood van kleur en/of door wegdekmarkering in de vorm van een fiets.
De vrijliggende fietspaden maken vaak deel uit van al of niet bewegwijzerde fietsroutes. Deze worden ontwikkeld ter bevordering van het al dan niet recreatieve fietsverkeer.
Een nieuwe ontwikkeling zijn fietsroutenetwerken. Dit zijn netwerken van aangename fietswegen, voornamelijk langs rustige en autoluwe wegen of jaagpaden. Waar deze wegen kruisen zijn fietsknooppunten die worden aangeduid met nummers op bordjes langs de baan. Meestal is een begeleidende kaart voorzien, waarop de fietsroute aan de hand van de nummers (en na berekening van de tussenliggende kilometers) kan gepland worden. Je hoeft dan enkel nog maar de nummers te volgen.
Vanaf 1 mei 2001 hebben fietsers in Nederland van rechts ook voorrang. In verhouding tot andere West-Europese landen wordt in Nederland veel gefietst. In de infrastructuur wordt hier op allerlei manieren rekening mee gehouden; alleen de voorrangsregeling week af tot 2001. Anders dan in de ons omringende landen was in Nederland de fietser in de wetgeving niet gelijkwaardig aan andere bestuurders. Het harmoniseren van de Europese regelgeving was dan ook een belangrijke reden om de maatregel 'voorrang fietsers van rechts' in te voeren'. Daarnaast beoogt de maatregel de gelijkberechtiging van fietsers te bevorderen om zo indirect het fietsgebruik te stimuleren. Invoering van 'voorrang fietsers van rechts' (VFVR) moet er dus toe leiden dat het verschil in voorrangsregels ten gunste van de fiets wordt verbeterd. Sterker nog, alle bestuurders van rechts krijgen met de invoering van deze regel dezelfde voorrangsrechten, ook bijvoorbeeld ruiters. VFVR is een van de maatregelen die in het convenant Duurzaam Veilig worden genoemd, en waarvan wordt verondersteld dat zij een gunstige bijdrage leveren aan de verkeersveiligheid. Deze afspraken omvatten bijvoorbeeld ook de wegcategorisering, de 30 km/uur-gebieden en bromfiets op de rijbaan.
[bewerk]
Organisaties
Er zijn verschillende organisaties die zich richten op het bevorderen van het fietsgebruik en of het verkeer en landschap voor fietsers aangenamer te maken. Voorbeelden hiervan zijn:
* Fietsersbond
* Stichting Fiets!
* Landelijk Fietsplatform
* ADFC
* Nederlandse ToerFiets Unie (NTFU)
* NVHPV Nederlandse Vereniging voor Human Powered Vehicles, een vereniging die zich vooral richt op ligfietsen.
[bewerk]
Fietsenfabrieken in Nederland
Er is in Nederland een aantal fietsfabrikanten, waaronder:
* Accell Group (Heerenveen) met de merken:
o Batavus (Heerenveen)
o Koga-Miyata (Heerenveen), een Nederlands merk, dat zijn frames betrekt van het Japanse Miyata (soms naar eigen specificaties) en hier afbouwt
o Kronan (Amsterdam) Kronan fietsen worden geïmporteerd uit Zweden
o Loekie (Kesteren) Kinderfietsen die worden geïmporteerd
o Sparta (Apeldoorn)
* Azor Bikes (Hoogeveen)
* Bikkel Bikes
* Concorde
* De Fietsfabriek (Amsterdam)
* Duell (Hoek van Holland), een kleine fabriek die zich toelegt op hoogwaardige (stalen) raceframes
* Flevobike
* Gazelle (Dieren)
* Giant (Lelystad)
* Ilson (Groesbeek)
* Jan Janssen, levert naar wens opgebouwde fietsen (Met het merk 'Jan' voor mountainbikes)
* Ligtvoet (Eindhoven)
* Project-346 (Amsterdam)
* RIH/Cové (Amsterdam/Venlo)
* Santos, levert naar wens opgebouwde fietsen (Sassenheim)
* Sinner
* Union
Het materiaal voor de fietsen wordt door de meeste fabrikanten van anderen betrokken en niet zelden geïmporteerd. Tot voor kort werden nog wel de meeste (stalen) frames in eigen huis gelast of gesoldeerd. Het buismateriaal voor de frames werd echter ook vaak door derden geleverd. Inmiddels zijn de meeste frames van aluminium en deze worden in toenemende mate compleet geleverd door fabrikanten uit Azië. Slechts een handvol, vooral kleinere, fabrikanten, blijven de frames zelf lassen of solderen.
Een handvol gespecialiseerde winkels is in staat in eigen beheer hoogwaardige frames onder eigen naam te bouwen, die naar wens van de klant worden afgebouwd. Het gaat hierbij doorgaans om frames die geoptimaliseerd zijn voor wielrennen of fietsvakanties. Hieronder vallen onder andere:
* Presto (Amsterdam)
* RIH (Amsterdam)
* Snel (Utrecht)
* Vittorio (Heerhugowaard)
[bewerk]
JAH GEK !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:10 schreef mart89 het volgende:
laten we die 400000000 vannacht halen, en dan worden al die newbies wakker en dan kijken ze bij welke post we zijn... en dan HUHHHH dan hebben ze het groote moment gemist
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Dump postquote:
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
fahad_ahsan316@hotmail.comfahad_ahsan316@hotmail.comfahad_ahsan316@hotmail.comfahad_ahsan316@hotmail.comfahad_ahsan316@hotmail.comfahad_ahsan316@hotmail.comfahad_ahsan316@hotmail.comfahad_ahsan316@hotmail.comquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:09 schreef Qunix het volgende:
Jullie verpesten [NB].
waren we al van planquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:10 schreef mart89 het volgende:
laten we die 400000000 vannacht halen, en dan worden al die newbies wakker en dan kijken ze bij welke post we zijn... en dan HUHHHH dan hebben ze het groote moment gemist
of, of, of, dan stoppen we met posten als we bij de 3999999 posts zijn en dat dan iedereen met FOK! stopt
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
En ik maar zoeken! Staat het gewoon in ONZ! !quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:05 schreef -skippybal- het volgende:
Algemeen
Wat dat betreft is de wetenschapsfilosofie nauw verwant met de epistemologie (kennistheorie) en de ontologie (zijnsleer). Het poogt tot een beschrijving te komen van zaken als:
het karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten;
de wijze waarop ze worden ontwikkeld;
hoe de wetenschap de natuur verklaart, voorspelt en beïnvloedt;
methoden om de juistheid van informatie te bepalen;
de beschrijving en de toepassing van de wetenschappelijke methode;
de wijze van redeneren om tot gevolgtrekkingen te komen;
en de implicaties van wetenschappelijke methoden en modellen voor wetenschap en voor de maatschappij als geheel.
Er wordt in de wetenschapsfilosofie onderscheid gemaakt naar:
ontologische kenmerken: hoe het is
epistemologische kenmerken: hoe is het te kennen
methodologische kenmerken: hoe is het te onderzoeken
sociaal-filosofische kenmerken: hoe beïnvloeden het onderzoek en de omgeving elkaar
Elke wetenschap heeft een onderliggende filosofie, ook al wordt over die wetenschap het tegendeel beweerd. In de woorden van Daniel Dennett:
Filosofie-vrije wetenschap bestaat niet; er is hooguit wetenschap waarvan de filosofische bagage zonder nadere inspectie aan boord wordt genomen.
Dit artikel geeft geen alomvattende beschrijving; het behandelt slechts datgene wat algemeen als de centrale onderwerpen van de wetenschapsfilosofie wordt beschouwd.
[bewerk]
Karakter van wetenschappelijke uitspraken en concepten
De wetenschap doet aannamen over hoe de wereld is, en hoe theorie zich verhoudt tot de werkelijkheid.
[bewerk]
Empirisme
Een centraal begrip in de wetenschapsfilosofie is het empirisme, ofwel het belang van waarnemingen. Empirisme is de opvatting dat kennis is afgeleid van hoe de wereld ervaren wordt. In die zin, zijn wetenschappelijke uitspraken onderworpen aan en afgeleid van onze ervaring of waarnemingen. Wetenschappelijke theorieën worden ontwikkeld en getoetst door experimenten en waarnemingen, via empirische methoden. Zodra deze waarnemingen in voldoende mate herhaalbaar blijken, geldt deze informatie als bewijs, waar de wetenschappelijke gemeenschap zijn verklaringen voor de werking der dingen op baseert.
Waarnemingen worden gedaan door de activiteit van het waarnemen en zijn als zodanig cognitieve handelingen. Dat wil zeggen dat er een interactie is tussen wat wij waarnemen en ons begrip van de structuur van de wereld; als dit begrip van de werkelijkheid verandert, wordt schijnbaar ook iets anders waargenomen.
Wetenschappers proberen waarnemingen in een samenhangende, consistente structuur onder te brengen door middel van inductie, deductie en quasi-empirische methodes en door gebruik te maken van essentiële conceptuele metaforen.
[bewerk]
Wetenschappelijke realisme en instrumentalisme
Wetenschappelijk realisme, of naïef empirisme, is de opvatting dat het universum werkelijk, een op een, overeenkomt met datgene wat in wetenschappelijke uitspraken wordt gezegd. Realisten vatten elektronen, magnetische velden en dergelijke op als dingen die werkelijk bestaan. Het is naïef danwel realistisch in die zin dat wetenschappelijke modellen als de werkelijkheid worden aanvaard, in plaats van als bruikbare beschrijvingen van de werkelijkheid.
Tegenover het realisme staat het instrumentalisme, waarin onze percepties, wetenschappelijke ideeën en theorieën niet als een vaststaand en getrouw beeld van de werkelijkheid worden opgevat, maar als bruikbare instrumenten waarmee waargenomen verschijnselen verklaard, voorspeld en gestuurd kunnen worden. Voor een instrumentalist zijn elektronen en magnetische velden niets meer en niets minder dan handige ideeën, die al of niet werkelijk kunnen bestaan. Een instrumentalist gebruikt empirische methoden slechts om aan te tonen dat theorieën consistent zijn met de waarnemingen. Het instrumentalisme is mede ontwikkeld uit John Dewey's pragmatisme.
[bewerk]
Sociaal constructivisme
Sommige wetenschapsgeschiedkundigen, -filosofen en -sociologen geloven dat wetenschappelijke theorieën hun vorm krijgen door hun sociale en politieke context. Deze benadering wordt gewoonlijk sociaal constructivisme genoemd. Sociaal constructivisme is in zekere zin een uitbreiding van het instrumentalisme dat ook sociale aspecten van wetenschap in de theorie betrekt. In zijn meest uitgesproken vorm beschouwt het wetenschap als niets meer dan een vorm van interactie tussen wetenschappers, waarin het objectieve feit weinig tot geen rol speelt. Een zwakkere vorm van het constructivisme zou kunnen betogen dat sociale factoren een grote rol spelen in de acceptatie van nieuwe wetenschappelijke theorieën.
Het meer uitgesproken standpunt schuift het al of niet bestaan van de planeet Mars terzijde als niet ter zake doende, aangezien we slechts beschikken over de waarnemingen, theorieën en mythen, die alle zijn voortgekomen uit sociale interactie. Volgens dit standpunt gaan wetenschappelijke uitspraken over elkaar, en een empirische toets controleert slechts of de diverse verzamelingen van sociaal geconstrueerde theorieën wel consistent zijn. Dit standpunt verwerpt het realisme. Het wordt dan echter moeilijk om aan te geven waarin de wetenschap verschilt van andere disciplines; en het wordt al even moeilijk een verklaring te geven voor het buitengewone succes waarmee de wetenschap nuttige technologie heeft voortgebracht.
Voor de zwakkere vorm zou Mars als een reëel bestaande planeet kunnen worden beschouwd, los van onze waarnemingen, theorieën en mythes erover. Alhoewel theorieën en waarnemingen het gevolg zijn van een sociaal proces, houdt dit proces wel in, dat er een soort van overeenstemming gehandhaafd wordt met deze realiteit. Volgens dit standpunt 'gaan' theorieën over de werkelijke wereld. Het kernpunt is hoe deze overeenstemming verklaard wordt. Op grond waarvan kan men claimen dat de foto's van de laatste ruimtesonde in zekere zin betrouwbaarder of echter zijn dan de Romeinse mythes over Mars? Voor sociaal constructivisten is het dus belangrijk om na te gaan hoe wetenschappelijke uitspraken worden onderbouwd.
[bewerk]
Analyse en reductionisme
Analyse is het uiteenrafelen van een waarneming of theorie in eenvoudiger concepten om het te kunnen begrijpen. Analyse is een onmisbaar middel in de wetenschap; het is in feite zelfs onmisbaar voor elke rationele onderneming. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om de baan van een projectiel wiskundig te beschrijven, zonder een uitsplitsing te maken van aspecten als zwaartekracht, bewegingsrichting en beginsnelheid. Pas na deze analyse kan een geschikte theorie van de beweging geformuleerd worden.
De term wetenschappelijk reductionisme kan in verschillende betekenissen worden gebruikt. Eén type reductionisme gelooft dat alle velden van studie zich uiteindelijk lenen voor een natuurwetenschappelijke verklaring. Een historische gebeurtenis zou bijvoorbeeld in sociologische en psychologische termen verklaard kunnen worden, die op hun beurt in termen van menselijke fysiologie omschreven zou kunnen worden, die dan weer in scheikundige en fysische termen omschreven zouden kunnen worden. De historische gebeurtenis is dan gereduceerd tot een fysische gebeurtenis. Dit kan zo worden opgevat dat het impliceert dat de historische gebeurtenis 'niets meer' was dan een natuurkundig verschijnsel, en zo het bestaan van de daardoor voortgebrachte 'hogere' verschijnselen ontkennen.
Daniel Dennett bedacht de term hebberig reductionisme (greedy reductionism) voor de veronderstelling dat alle verschijnselen op die wijze gereduceerd kunnen worden. Hij stelt dat het gewoon 'slechte wetenschap' is verklaringen te zoeken die interessant en aantrekkelijk overkomen, in plaats van verklaringen die in staat zijn natuurlijke verschijnselen te voorspellen.
Argumenten tegen het hebberig reductionisme worden gevonden in het feit dat van een complex systeem gezegd kan worden dat het meer informatie bevat dan beschreven kan worden door de analyse van zijn bestanddelen. Voorbeelden zijn systemen met strange loops, een fractaal organisatie of strange attractors in de faseruimte. Bij analyse van dergelijke systemen gaat er noodzakelijkerwijs informatie verloren, omdat de waarnemer een selectie moet maken die slechts tot op zekere hoogte representatief is. Met behulp van de informatietheorie kan berekend worden hoeveel informatie verloren gaat; dit wordt bij de chaostheorie toegepast.
[bewerk]
De basis voor wetenschappelijke uitspraken
De krachtigste wetenschappelijke uitspraken zijn die met de breedste toepasbaarheid. Newton's Derde Wet — "voor elke actie bestaat er een tegengestelde, even grote reactie" is een krachtige uitspraak, want het geldt voor elke actie, overal en altijd.
Maar wetenschappers kunnen onmogelijk elke actie in het universum hebben onderzocht, om na te gaan of er een reactie is. Hoe kunnen ze dan beweren dat de Derde Wet waar is? Ze hebben natuurlijk onnoemelijk vele acties onderzocht, en steeds konden ze een bijbehorende reactie vinden. Maar, kunnen we er zeker van zijn dat de eerstvolgende keer dat we de Derde Wet uitproberen, hij juist zal blijken?
[bewerk]
Inductie
Een mogelijke oplossing voor dit probleem is te vertrouwen op het principe van inductie. Inductief redeneren gaat ervan uit, dat als een theorie opgaat in alle waargenomen gevallen, het ook opgaat in alle vergelijkbare gevallen. Dus na het uitvoeren van een reeks experimenten die de Derde Wet blijken te bevestigen, mag men stellen dat die wet altijd opgaat.
Het is lastig uit te leggen waarom inductie over het algemeen werkt. Men kan geen gebruik maken van deductie, het gebruikelijke proces van logisch redeneren om vanuit bepaalde premissen tot een conclusie te komen, want er bestaat eenvoudigweg geen logisch mechanisme (syllogisme) die een dergelijke conclusie mogelijk maakt. Ongeacht hoe vaak zeventiende-eeuwse biologen witte zwanen observeren, en op hoeveel locaties, er is geen deductisch pad dat hen tot de conclusie kan brengen dat alle zwanen wit zijn. En dat is maar goed ook, want — zo is gebleken — die conclusie is fout. Op gelijke wijze is het denkbaar dat er morgen een situatie wordt waargenomen waarin een actie niet wordt vergezeld van een reactie; hetzelfde geldt voor alle wetenschappelijke wetten.
Een mogelijk antwoord bestaat uit het bedenken van een wezenlijk andere vorm van redeneren, één die niet berust op deductie. Waar deductie het mogelijk maakt om een specifieke waarheid te formuleren op basis van een algemene waarheid (alle kraaien zijn zwart; dit is een kraai; dus dit is zwart), maakt inductie het op de één of andere manier mogelijk om een algemene waarheid te formuleren op basis van een reeks van specifieke waarnemingen (dit is een kraai en hij is zwart; dat is een kraai en hij is zwart... ; dus alle kraaien zijn zwart).
De theorievorming rond het inductieprobleem is sterk in beweging en onderwerp van veel debat in de wetenschapsfilosofie: is inductie werkelijk gerechtvaardigd, en zo ja, hoe?
[bewerk]
Falsifieerbaarheid
Een andere manier om wetenschappelijke uitspraken van een logische basis te voorzien, voor het eerst formeel behandeld door Karl Popper, is falsifieerbaarheid. Dit principe stelt dat een wetenschappelijke uitspraak ('feit', theorie, 'wet', principe en zo voort) falsifieerbaar moet zijn om bruikbaar te zijn (of om zelfs maar wetenschappelijk te zijn). Falsifieerbaar wil zeggen dat als de uitspraak onjuist zou zijn, het mogelijk moet zijn om aan te tonen dat de uitspraak onjuist is, bijvoorbeeld door een experiment te doen. Zonder deze eigenschap zou het moeilijk of zelfs onmogelijk zijn om een wetenschappelijke uitspraak te toetsen met wetenschappelijk bewijsmateriaal. Falsificatie herintroduceert het deductieve redeneren in het debat. Het is weliswaar niet mogelijk om een algemene uitspraak af te leiden uit een reeks specifieke uitspraken, maar het is mogelijk dat één specifieke uitspraak bewijst dat een algemene uitspraak onjuist is. Door één zwarte zwaan te vinden bewijst men dat de algemene stelling 'alle zwanen zijn wit' onwaar is.
Falsifieerbaarheid weet het inductieprobleem handig te omzeilen door geen gebruik te maken van inductieve redeneringen. Het brengt echter zijn eigen moeilijkheden met zich mee. Steeds wanneer een theorie door een falsificatie onderuit gehaald lijkt te worden, blijkt het mogelijk te zijn om de theorie zò aan te vullen, dat zij niet langer gefalsifieerd wordt. Bijvoorbeeld, ornithologen zouden simpelweg kunnen stellen dat de grote zwarte vogel die in Australië voorkomt, helemaal geen lid is van het geslacht Cygnus, maar van een ander, misschien wel van een tot dan toe onbekend, geslacht.
Het probleem met falsifieerbaarheid is dat sommige wetenschappelijke theorieën in wezen niet falsifieerbaar zijn. Dat is te zeggen, het is soms mogelijk om een theorie met behulp van ad hoc hypotheses te 'redden' van falsificatie. De verwerping van zo'n theorie berust daarom mede op een waardeoordeel.
Zo'n "geredde" theorie is dan wel van inhoud veranderd. In het bovenstaande voorbeeld van de zwanen stond niet waterdicht vast aan wat voor definitie een vogel moet voldoen om tot "Cygnus" te behoren. Om het falsifieerbaarheidscriterium te gebruiken moet wel eerst vaststaan dat de proponent en de potentiële falsifieerder dezelfde definitie(s) hanteren. Het gaat niet om de inhoudelijke juistheid van een mogelijke falsificatie; het gaat er om dat het in principe mogelijk is dat een voorstelbare, concrete gebeurtenis (al of niet plausibel) de oorspronkelijke bewering ontkracht. Het is voorstelbaar dat er zwanen getoond worden die groen zijn met gele spikkels; of dat echt gebeurt en of die echt bestaan is niet van belang. De bewering "Alle zwanen zijn wit" blijf een wetenschappelijke bewering; goed of fout.
[bewerk]
Coherentisme
Inductie en Falsifieerbaarheid proberen allebei een grond te vinden voor wetenschappelijke uitspraken door te refereren aan andere specifieke wetenschappelijke uitspraken. Beide methodieken moeten het criteriumprobleem vermijden, waarin elke basis voor kennis (of rechtvaardiging van een theorie) weer een andere basis nodig heeft, wat leidt tot een oneindige regressie. Het regressieprincipe is gebruikt als rechtvaardiging voor een mogelijke uitweg uit deze oneindige regressie, het funderingsdenken (foundationalism). Het funderingsdenken stelt dat er bepaalde basisovertuigingen zijn, die algemeen zijn, en geen rechtvaardiging behoeven. Zowel inductie als falsificatie zijn vormen van funderingsdenken; ze baseren zich namelijk op basale uitspraken die direct voortvloeien uit waarnemingen.
De wijze waarop basale uitspraken worden afgeleid van de waarneming compliceert het probleem. Waarnemen is een een cognitieve handeling; dat wil zeggen, het steunt op het reeds aanwezige begrip der dingen, een verzameling overtuigingen. Een waarneming van de Venusovergang vereist een enorme skala aan ondersteunende stukken kennis, bijvoorbeeld betreffende de optica van telescopen, de mechanica van de telescoopopstelling, en inzicht in de mechanica der hemellichamen. Zo beschouwd is deze waarneming in het geheel niet 'basaal'.
Coherentisme biedt een alternatief door te stellen dat uitspraken gerechtvaardigd kunnen worden door het feit dat ze deel uitmaken van een coherent systeem. In het geval van de wetenschap wordt onder dit systeem gewoonlijk verstaan, het geheel van opvattingen van een individu of van de wetenschappelijke wereld. W.V. Quine propageerde een coherentistische benadering van de wetenschap. Een waarneming van een Venusovergang wordt gerechtvaardigd door het feit dat het coherent is met onze opvattingen over optica, telescoopopstellingen en de beweging van hemellichamen. Wanneer deze waarneming strijdig is met een van deze opvattingen, moet het systeem worden bijgesteld om de tegenstrijdigheid op te heffen.
[bewerk]
Ockhams Scheermes
Ockhams Scheermes is een andere belangrijke mijlpaal in de wetenschapsfilosofie. Willem van Ockham (of Occam of diverse andere spellingen) suggereerde dat de eenvoudigste verklaring voor een verschijnsel de voorkeur verdient. Hij beweerde niet dat het dan ook automatisch een ware verklaring zou zijn, of zelfs maar waarschijnlijk, maar het is opvallend dat 'eenvoudiger' verklaringen achteraf vaak juister bleken te zijn dan 'complexere'.
Ockham's Scheermes dient gewoonlijk slechts als een vuistregel voor het geval twee of meer gelijkwaardige hypotheses (theorieën) even goed in staat bleken om bepaalde waargenomen verschijnselen te verklaren. Het komt echter niet vaak voor dat twee theorieën voor precies dezelfde verschijnselen een verklaring bieden, dus het nut is beperkt. Tegenwoordig zijn er wiskundige benaderingen gebaseerd op de informatietheorie die een maat geven voor de 'eenvoud' van een theorie, zodat de verklarende kracht kan worden afgewogen tegen de eenvoud. Eén daarvan gaat uit van het begrip minimale berichtlengte (minimum message length).
Ockham's Scheermes is vaak misbruikt en aangehaald in situaties waar het niet van toepassing is. Het zegt niet dat de eenvoudigste verklaring de beste is, ongeacht of het uitzonderingen, uitschieters, of andere verschijnselen kan verklaren. Het principe van de falsifieerbaarheid vereist dat een eenvoudige theorie moet worden afgekeurd vanwege elke reproduceerbare waarneming die ermee in strijd is, en dat de eenvoudigste van de overige theorieën die de afwijkende waarneming wèl kunnen verklaren vervolgens de voorkeur verdient.
[bewerk]
Sociale verantwoordelijkheid
[bewerk]
Wetenschappelijke onfeilbaarheid
Een kritische vraag in de wetenschap is, in hoeverre de huidige wetenschappelijke kennis een indicator is van wat werkelijk 'de waarheid' is ten aanzien van de fysieke wereld waarin we leven. De acceptatie van wetenschappelijke kennis als de absolute en onbetwijfelde 'waarheid' (zoals in de theologie of ideologie) wordt wetenschapisme genoemd.
Velen hebben echter een tegengesteld beeld van de wetenschap — vele leken geloven dat wetenschappers pretenderen dat de wetenschap onfeilbaar is. Wetenschap speelt een rol in het proces van besluitvorming door consensus waarin personen van allerlei morele en ethische standpunten tot overeenstemming komen over 'wat de werkelijkheid is'. In een seculiere en technologische maatschappij, zonder enige sterkere conceptie van de werkelijkheid gebaseerd op gedeelde ethische, morele of religieuze gronden, is de wetenschap de belangrijkste scheidsrechter voor discussies geworden. Dit leidt tot het misbruiken van de wetenschappelijke dialoog voor politieke of commerciële doeleinden.
Ongerustheid over de grote kloof tussen de werkwijze van wetenschappers en het beeld dat van hun werk bestaat, heeft geleid tot publieksvoorlichtingscampagnes om het algemene publiek te informeren over het wetenschappelijk scepticisme en de wetenschappelijke methode.
[bewerk]
Wetenschapskritiek
Paul Feyerabend beargumenteerde dat het onmogelijk is om met één beschrijving van de wetenschappelijke methode alle methoden en benaderingen van wetenschappers te omvatten. Feyerabend had bezwaren tegen het voorschrijven van een bepaalde wetenschappelijke methode, omdat elke methode leidt tot een belemmering en verkramping van het wetenschappelijk proces. Feyerabend stelde, "het enige principe dat de vooruitgang niet tegenhoudt is: alles kan".
[bewerk]
Inleidende literatuur
Victor van den Bersselaar, Wetenschapsfilosofie in veelvoud, Bussum, Coutinho, 2003.
Gerard de Vries, De ontwikkeling van wetenschap, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1995.
Alexander Bird, Philosophy of Science, London, UCL Press, 1998.
James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002.
Herman Koningsveld, Het verschijnsel wetenschap, Meppel, Boom, 1982.
[bewerk]
Gevorderde literatuur
Theo A.F. Kuipers, Structures in Science. An Advanced Textbook in Neo-Classical Philosophy of Science. Synthese Library, Springer, 2001.
Ilkka Niiniluoto, Critical Scientific Realism. Oxford, Oxford University Press, 2002.
Welke dan?quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:11 schreef guitarist.nl het volgende:
Sommige posts zijn zooo nutteloos
Laten we allemaal dezelfde tekst posten danquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:10 schreef mart89 het volgende:
laten we die 400000000 vannacht halen, en dan worden al die newbies wakker en dan kijken ze bij welke post we zijn... en dan HUHHHH dan hebben ze het groote moment gemist
TWYLIGHT WAT
???????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
???????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:11 schreef guitarist.nl het volgende:
Sommige posts zijn zooo nutteloos
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
trekker ?quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:12 schreef mart89 het volgende:
net klaar met piem0ltrektijd
SLAAN!!!
FinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposure
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposure
Het is gewoon donker buiten
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
ik wacht tot de 4000000 postquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:12 schreef mart89 het volgende:
net klaar met piem0ltrektijd
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
www.purepwnage.comquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef TwyLight het volgende:
teh_pwnerer - teh_noob_song
haal op die wekker, snot is lekker..quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef -skippybal- het volgende:
Het is gewoon donker buiten
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef Odysseuzzz het volgende:
Laten we allemaal dezelfde tekst posten dan
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
FinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposure
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposure
:o
quote:Ontlasting of feces (Latijn: faeces) is de naam voor de onverteerbare resten van het voedsel die met geregelde tussenpozen uit de darm naar de buitenwereld worden verwijderd (defecatie). Alle dieren met een darmstelsel produceren ontlasting. Bij zoogdieren en bij de mens bestaat de ontlasting naast onverteerbare voedselresten grotendeels uit bacteriën, afgeschilferde darmwandcellen (tot 10 gram per dag) en uit enkele stoffen die door het lichaam in de darm worden afgescheiden, zoals galkleurstoffen: zonder deze kleurstoffen zou ontlasting zelfs grijswit van kleur zijn.
Indien door een chirurgische ingreep of een congenitale anomalie er geen endeldarm en voldoende lange dikke darm aanwezig is, wordt de ontlasting via een stoma uit het lichaam gedreven. Dit is een kunstmatige opening ter hoogte van de buikwand waar de darm rechtstreeks uitmondt. De stoelgang wordt dan in een speciaal zakje opgevangen dat rond dit stoma wordt gekleefd.
De ontlasting levert soms voor de arts nuttige informatie. Er is zelfs aangetoond dat bij wc's met een plateau waarop men de eigen ontlasting even kan zien liggen voor deze weg te spoelen, mensen met darmkanker eerder naar een arts gaan omdat ze ongewone dingen aan de ontlasting opmerken. De ontlasting kan beschreven worden op volgende kenmerken:
* geur
* kleverigheid (plakt de ontlasting aan de toiletwand)
* vettigheid (drijft de ontlasting in het water)
* hoeveelheid
* consistentie (hard, zacht, waterig)
* kleur (wit, geel, groen, bruin, zwart)
* frequentie
* aanwezigheid van parasieten (wormen, larven, eitjes)
* aanwezigheid van bloed
* aanwezigheid van slijm of pus
* aanwezigheid op zich
Bij baby's is het inspecteren van de ontlasting een van de mogelijkheden om wat meer over de spijsvertering van het kind te weten te komen. Deze eerste ontlasting van een pasgeboren baby wordt meconium genoemd, deze is zwart en kleverig. Indien deze meconium niet geproduceerd wordt in de eerste 24 tot 48 uur na de geboorte, moet men bedacht zijn op een aangeboren stoornis zoals een anusatresie, of een meconiumileus vermoeden. Beide moeten dringend door een arts gezien worden.
Omdat bij een baby de spijsvertering nog niet optimaal verloopt, vindt men veel onverteerde voedingsstoffen terug in de ontlasting. Wanneer de baby spinazie eet, ziet de ontlasting groen. Eet hij tomaten, dan ziet de ontlasting rood. Dit is een normaal verschijnsel.
De ontlasting heeft bij het verlaten van het lichaam de lichaamstemperatuur. Als men wil weten of een olifant koorts heeft, stopt men een thermometer in de ontlasting van het dier.
Het eten van ontlasting heet coprofagie of ook wel scatofagie. Versteende ontlasting heet coproliet.
Zie ook diarree, defecatie
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
onder ?quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef -skippybal- het volgende:
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
:o
Ja, is dat raar?quote:
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:16 schreef mart89 het volgende:
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
Verkapte ik-heb-geen-vriendin-post??quote:
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
Site NavigatieFOK!frontpage FOK!forum FOK!weblog FOK!games FOK!fotoboek FOK!sport WK 2006 - Formule 1 - Voetbal - Wielrennen - Tour de France Developer Central FOK!wiki B&H Archive #fok chat
Je bent ingelogd als Forcefuzz. Logout | Wijzig profiel | Opties | Reset cookie | Bookmarks | FAQ & Policy | Active Topics | My Active Topics | Online users | Zoeken Index / Onzin voor je leven!
[NB#23] Poeh.. MOE! Pagina: 1 2 3 4 5 6
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:12
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:12 schreef mart89 het volgende:
net klaar met piem0ltrektijd
trekker ?
SLAAN!!!
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
TwyLight TwyLight - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
[NB]
Mijn piem0l heeft 2 ballen en 1 eikel
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
Sans René.
FinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposure
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
Potje pantoffelen?
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:12 schreef -skippybal- het volgende:
[..]
Niks nutteloos, ONZIN oke.. maar niet NUTTELOOS!
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
Stuiterdestuiter
Het is gewoon donker buiten
--------------------------------------------------------------------------------
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
Sans René.
mijn piemel heeft 2 eikels en 2 ballen
Of nee, die ene eikel ben ik
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
Forcefuzz Forcefuzz - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
mijn ondertitel is onzin, dus
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:12 schreef mart89 het volgende:
net klaar met piem0ltrektijd
ik wacht tot de 4000000 post
--------------------------------------------------------------------------------
Ik heb goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws: Ik heb een stuiver die Willem heet.
Het slechte nieuws? Het is een meisjes stuiver.
Odysseuzzz Odysseuzzz - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
U bestaat niet
Laten we allemaal dezelfde tekst posten dan
--------------------------------------------------------------------------------
Leuke homepage heb je Svensational!
TwyLight TwyLight - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
[NB]
teh_pwnerer - teh_noob_song
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
garpje
--------------------------------------------------------------------------------
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:14
Potje pantoffelen?
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef TwyLight het volgende:
teh_pwnerer - teh_noob_song
www.purepwnage.com
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:14
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef -skippybal- het volgende:
Het is gewoon donker buiten
haal op die wekker, snot is lekker..
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
Forcefuzz Forcefuzz - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
mijn ondertitel is onzin, dus
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef Odysseuzzz het volgende:
Laten we allemaal dezelfde tekst posten dan
--------------------------------------------------------------------------------
Ik heb goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws: Ik heb een stuiver die Willem heet.
Het slechte nieuws? Het is een meisjes stuiver.
TwyLight TwyLight - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
[NB]
515
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
FinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposure
--------------------------------------------------------------------------------
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Potje pantoffelen?
quote:Ontlasting of feces (Latijn: faeces) is de naam voor de onverteerbare resten van het voedsel die met geregelde tussenpozen uit de darm naar de buitenwereld worden verwijderd (defecatie). Alle dieren met een darmstelsel produceren ontlasting. Bij zoogdieren en bij de mens bestaat de ontlasting naast onverteerbare voedselresten grotendeels uit bacteriën, afgeschilferde darmwandcellen (tot 10 gram per dag) en uit enkele stoffen die door het lichaam in de darm worden afgescheiden, zoals galkleurstoffen: zonder deze kleurstoffen zou ontlasting zelfs grijswit van kleur zijn.
Indien door een chirurgische ingreep of een congenitale anomalie er geen endeldarm en voldoende lange dikke darm aanwezig is, wordt de ontlasting via een stoma uit het lichaam gedreven. Dit is een kunstmatige opening ter hoogte van de buikwand waar de darm rechtstreeks uitmondt. De stoelgang wordt dan in een speciaal zakje opgevangen dat rond dit stoma wordt gekleefd.
De ontlasting levert soms voor de arts nuttige informatie. Er is zelfs aangetoond dat bij wc's met een plateau waarop men de eigen ontlasting even kan zien liggen voor deze weg te spoelen, mensen met darmkanker eerder naar een arts gaan omdat ze ongewone dingen aan de ontlasting opmerken. De ontlasting kan beschreven worden op volgende kenmerken:
* geur
* kleverigheid (plakt de ontlasting aan de toiletwand)
* vettigheid (drijft de ontlasting in het water)
* hoeveelheid
* consistentie (hard, zacht, waterig)
* kleur (wit, geel, groen, bruin, zwart)
* frequentie
* aanwezigheid van parasieten (wormen, larven, eitjes)
* aanwezigheid van bloed
* aanwezigheid van slijm of pus
* aanwezigheid op zich
Bij baby's is het inspecteren van de ontlasting een van de mogelijkheden om wat meer over de spijsvertering van het kind te weten te komen. Deze eerste ontlasting van een pasgeboren baby wordt meconium genoemd, deze is zwart en kleverig. Indien deze meconium niet geproduceerd wordt in de eerste 24 tot 48 uur na de geboorte, moet men bedacht zijn op een aangeboren stoornis zoals een anusatresie, of een meconiumileus vermoeden. Beide moeten dringend door een arts gezien worden.
Omdat bij een baby de spijsvertering nog niet optimaal verloopt, vindt men veel onverteerde voedingsstoffen terug in de ontlasting. Wanneer de baby spinazie eet, ziet de ontlasting groen. Eet hij tomaten, dan ziet de ontlasting rood. Dit is een normaal verschijnsel.
De ontlasting heeft bij het verlaten van het lichaam de lichaamstemperatuur. Als men wil weten of een olifant koorts heeft, stopt men een thermometer in de ontlasting van het dier.
Het eten van ontlasting heet coprofagie of ook wel scatofagie. Versteende ontlasting heet coproliet.
Zie ook diarree, defecatie
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Stuiterdestuiter
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
--------------------------------------------------------------------------------
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
--------------------------------------------------------------------------------
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Potje pantoffelen?
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef Sebasser het volgende:
[..]
zijn vriendin is raar
Ech woar?
<3
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
TwyLight TwyLight - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
[NB]
Wie wil mijn rughaar epileren
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef -skippybal- het volgende:
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
onder ?
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:16
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
--------------------------------------------------------------------------------
-skippybal- -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:16
Stuiterdestuiter
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef Sebasser het volgende:
[..]
onder ?
Ja, is dat raar?
--------------------------------------------------------------------------------
Skippybal dus, geen Balskippy
Forcefuzz Forcefuzz - donderdag 20 juli 2006 @ 03:16
mijn ondertitel is onzin, dus
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef Sebasser het volgende:
[..]
zijn vriendin is raar
hij heeft tenminste een vriendin
--------------------------------------------------------------------------------
Ik heb goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws: Ik heb een stuiver die Willem heet.
Het slechte nieuws? Het is een meisjes stuiver.
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:16
Potje pantoffelen?
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:16 schreef mart89 het volgende:
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:17
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
Ech woar?
<3
NOWAI
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:17
--------------------------------------------------------------------------------
-skippybal- -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:17
Stuiterdestuiter
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:16 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
hij heeft tenminste een vriendin
Verkapte ik-heb-geen-vriendin-post??
--------------------------------------------------------------------------------
Skippybal dus, geen Balskippy
Snel reageren
Je bericht:
Pagina: 1 2 3 4 5 6
Selecteer forumFOK! Feedback FOK!mededelingen FOK!features, Bugs & Development Community General Chat Onzin voor je leven! Klaagbaak Vraag & Aanbod FOK!Userfoto's Uitgaan & Vrije tijd Puber & Tienertalk Media & Glamour Film, Tv & Radio Muziek Soaps, Showbizz & Sterren Babes & Hunks Nieuws, Wetenschap & Cultuur Nieuws & Achtergronden Politiek School & Studie Werk, Geldzaken & Recht Wetenschap, Filosofie & Levensbeschouwing The Truth is in Here... Historie, Oorlog & Cultuur Theater, Taal & Kunst Mind, Body & Living Lifestyle Ouder(s) Relaties & Psychologie Klussen & Wonen Flora & Fauna Culinesse à gogo Seksualiteit Het Keldertje Hobbies Fotografie Sport Voetbal Travel Techniek & Computers Digital Corner Games & Consoles Planes, Trains & Automobiles Tijdelijke & Thema Fora Mens erger je niet Stad & Streek
Index / Onzin voor je leven! / [NB#23] Poeh.. MOE! Active Topics | My Active Topics | Bookmarks | Online users
powered by Replique / v0.2.11 © 1999 - 2006 - FOK!
Je bent ingelogd als Forcefuzz. Logout | Wijzig profiel | Opties | Reset cookie | Bookmarks | FAQ & Policy | Active Topics | My Active Topics | Online users | Zoeken Index / Onzin voor je leven!
[NB#23] Poeh.. MOE! Pagina: 1 2 3 4 5 6
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:12
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:12 schreef mart89 het volgende:
net klaar met piem0ltrektijd
trekker ?
SLAAN!!!
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
TwyLight TwyLight - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
[NB]
Mijn piem0l heeft 2 ballen en 1 eikel
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
Sans René.
FinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposure
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
Potje pantoffelen?
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:12 schreef -skippybal- het volgende:
[..]
Niks nutteloos, ONZIN oke.. maar niet NUTTELOOS!
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
Stuiterdestuiter
Het is gewoon donker buiten
--------------------------------------------------------------------------------
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
Sans René.
mijn piemel heeft 2 eikels en 2 ballen
Of nee, die ene eikel ben ik
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
Forcefuzz Forcefuzz - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
mijn ondertitel is onzin, dus
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:12 schreef mart89 het volgende:
net klaar met piem0ltrektijd
ik wacht tot de 4000000 post
--------------------------------------------------------------------------------
Ik heb goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws: Ik heb een stuiver die Willem heet.
Het slechte nieuws? Het is een meisjes stuiver.
Odysseuzzz Odysseuzzz - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
U bestaat niet
Laten we allemaal dezelfde tekst posten dan
--------------------------------------------------------------------------------
Leuke homepage heb je Svensational!
TwyLight TwyLight - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
[NB]
teh_pwnerer - teh_noob_song
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:13
garpje
--------------------------------------------------------------------------------
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:14
Potje pantoffelen?
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef TwyLight het volgende:
teh_pwnerer - teh_noob_song
www.purepwnage.com
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:14
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef -skippybal- het volgende:
Het is gewoon donker buiten
haal op die wekker, snot is lekker..
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
Forcefuzz Forcefuzz - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
mijn ondertitel is onzin, dus
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:13 schreef Odysseuzzz het volgende:
Laten we allemaal dezelfde tekst posten dan
--------------------------------------------------------------------------------
Ik heb goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws: Ik heb een stuiver die Willem heet.
Het slechte nieuws? Het is een meisjes stuiver.
TwyLight TwyLight - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
[NB]
515
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
FinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposureFinePix S5200 Zoom features at a glance:
5th Generation Super CCD HR sensor
5.1 million effective pixels
10x optical zoom
Real Photo Technology and ISO 64 – 1600 sensitivity range
Anti-Blur Mode to minimise blurring from photographer and subject
Highlight Warning function to alert users to overexposed areas of an image (in playback)
High quality video recording at VGA and 30fps
Rapid start-up time of 1.1 seconds and shutter lag of 0.01 seconds
Automatic pop-up flash
JPEG and RAW file format
Versatile manual functions including manual focus and exposure
--------------------------------------------------------------------------------
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Potje pantoffelen?
quote:Ontlasting of feces (Latijn: faeces) is de naam voor de onverteerbare resten van het voedsel die met geregelde tussenpozen uit de darm naar de buitenwereld worden verwijderd (defecatie). Alle dieren met een darmstelsel produceren ontlasting. Bij zoogdieren en bij de mens bestaat de ontlasting naast onverteerbare voedselresten grotendeels uit bacteriën, afgeschilferde darmwandcellen (tot 10 gram per dag) en uit enkele stoffen die door het lichaam in de darm worden afgescheiden, zoals galkleurstoffen: zonder deze kleurstoffen zou ontlasting zelfs grijswit van kleur zijn.
Indien door een chirurgische ingreep of een congenitale anomalie er geen endeldarm en voldoende lange dikke darm aanwezig is, wordt de ontlasting via een stoma uit het lichaam gedreven. Dit is een kunstmatige opening ter hoogte van de buikwand waar de darm rechtstreeks uitmondt. De stoelgang wordt dan in een speciaal zakje opgevangen dat rond dit stoma wordt gekleefd.
De ontlasting levert soms voor de arts nuttige informatie. Er is zelfs aangetoond dat bij wc's met een plateau waarop men de eigen ontlasting even kan zien liggen voor deze weg te spoelen, mensen met darmkanker eerder naar een arts gaan omdat ze ongewone dingen aan de ontlasting opmerken. De ontlasting kan beschreven worden op volgende kenmerken:
* geur
* kleverigheid (plakt de ontlasting aan de toiletwand)
* vettigheid (drijft de ontlasting in het water)
* hoeveelheid
* consistentie (hard, zacht, waterig)
* kleur (wit, geel, groen, bruin, zwart)
* frequentie
* aanwezigheid van parasieten (wormen, larven, eitjes)
* aanwezigheid van bloed
* aanwezigheid van slijm of pus
* aanwezigheid op zich
Bij baby's is het inspecteren van de ontlasting een van de mogelijkheden om wat meer over de spijsvertering van het kind te weten te komen. Deze eerste ontlasting van een pasgeboren baby wordt meconium genoemd, deze is zwart en kleverig. Indien deze meconium niet geproduceerd wordt in de eerste 24 tot 48 uur na de geboorte, moet men bedacht zijn op een aangeboren stoornis zoals een anusatresie, of een meconiumileus vermoeden. Beide moeten dringend door een arts gezien worden.
Omdat bij een baby de spijsvertering nog niet optimaal verloopt, vindt men veel onverteerde voedingsstoffen terug in de ontlasting. Wanneer de baby spinazie eet, ziet de ontlasting groen. Eet hij tomaten, dan ziet de ontlasting rood. Dit is een normaal verschijnsel.
De ontlasting heeft bij het verlaten van het lichaam de lichaamstemperatuur. Als men wil weten of een olifant koorts heeft, stopt men een thermometer in de ontlasting van het dier.
Het eten van ontlasting heet coprofagie of ook wel scatofagie. Versteende ontlasting heet coproliet.
Zie ook diarree, defecatie
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Stuiterdestuiter
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
--------------------------------------------------------------------------------
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
--------------------------------------------------------------------------------
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Potje pantoffelen?
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef Sebasser het volgende:
[..]
zijn vriendin is raar
Ech woar?
<3
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
TwyLight TwyLight - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
[NB]
Wie wil mijn rughaar epileren
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef -skippybal- het volgende:
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
onder ?
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:16
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
--------------------------------------------------------------------------------
-skippybal- -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:16
Stuiterdestuiter
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef Sebasser het volgende:
[..]
onder ?
Ja, is dat raar?
--------------------------------------------------------------------------------
Skippybal dus, geen Balskippy
Forcefuzz Forcefuzz - donderdag 20 juli 2006 @ 03:16
mijn ondertitel is onzin, dus
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef Sebasser het volgende:
[..]
zijn vriendin is raar
hij heeft tenminste een vriendin
--------------------------------------------------------------------------------
Ik heb goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws: Ik heb een stuiver die Willem heet.
Het slechte nieuws? Het is een meisjes stuiver.
Roflpantoffel Roflpantoffel - donderdag 20 juli 2006 @ 03:16
Potje pantoffelen?
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:16 schreef mart89 het volgende:
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
-skippybal- -skippybal- is momenteel aanwezig op het forum -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel quote
Stuiterdestuiter
Usericon van -skippybal-
Ik heb okselhaar onder m'n voeten
Skippybal dus, geen Balskippy
Sebasser Sebasser is momenteel niet aanwezig op het forum Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 Bekijk het fotoboek van Sebasser Bekijk de homepage van Sebasser profiel quote
Sans René.
Usericon van Sebasser
906 Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
quote:
Op donderdag 20 juli 2006 03:14 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
www.purepwnage.com
zijn vriendin is raar
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 is momenteel aanwezig op het forum mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:15 profiel edit quote
Usericon van mart89
Deze gebruiker heeft een MSN-adres in het profiel vermeld staan.
--------------------------------------------------------------------------------
- Dat is geen vraag op mijn antwoord.
Sebasser Sebasser - donderdag 20 juli 2006 @ 03:17
Sans René.
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:15 schreef Roflpantoffel het volgende:
[..]
Ech woar?
<3
NOWAI
--------------------------------------------------------------------------------
Op zondag 9 juli 2006 03:03 schreef Morwen het volgende:
Wat ben je toch een heerlijk menneke
mart89 mart89 - donderdag 20 juli 2006 @ 03:17
--------------------------------------------------------------------------------
-skippybal- -skippybal- - donderdag 20 juli 2006 @ 03:17
Stuiterdestuiter
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:16 schreef Forcefuzz het volgende:
[..]
hij heeft tenminste een vriendin
Verkapte ik-heb-geen-vriendin-post??
--------------------------------------------------------------------------------
Skippybal dus, geen Balskippy
Snel reageren
Je bericht:
Pagina: 1 2 3 4 5 6
Selecteer forumFOK! Feedback FOK!mededelingen FOK!features, Bugs & Development Community General Chat Onzin voor je leven! Klaagbaak Vraag & Aanbod FOK!Userfoto's Uitgaan & Vrije tijd Puber & Tienertalk Media & Glamour Film, Tv & Radio Muziek Soaps, Showbizz & Sterren Babes & Hunks Nieuws, Wetenschap & Cultuur Nieuws & Achtergronden Politiek School & Studie Werk, Geldzaken & Recht Wetenschap, Filosofie & Levensbeschouwing The Truth is in Here... Historie, Oorlog & Cultuur Theater, Taal & Kunst Mind, Body & Living Lifestyle Ouder(s) Relaties & Psychologie Klussen & Wonen Flora & Fauna Culinesse à gogo Seksualiteit Het Keldertje Hobbies Fotografie Sport Voetbal Travel Techniek & Computers Digital Corner Games & Consoles Planes, Trains & Automobiles Tijdelijke & Thema Fora Mens erger je niet Stad & Streek
Index / Onzin voor je leven! / [NB#23] Poeh.. MOE! Active Topics | My Active Topics | Bookmarks | Online users
powered by Replique / v0.2.11 © 1999 - 2006 - FOK!
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:17 schreef -skippybal- het volgende:
[..]
Verkapte ik-heb-geen-vriendin-post??
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
roflquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:17 schreef mart89 het volgende:
wie doet er mee met een potje pantoffellen?
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Astrid is gewoon weer over 3 dagen terug
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
wat is ze doen?quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:18 schreef -skippybal- het volgende:
Astrid is gewoon weer over 3 dagen terug
De enige echte 40.000.000e reply :)
Don't stop te movement!
Don't stop te movement!
Ik ben van de partij!quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:17 schreef mart89 het volgende:
wie doet er mee met een potje pantoffellen?
Dudequote:Op donderdag 20 juli 2006 03:18 schreef -skippybal- het volgende:
Astrid is gewoon weer over 3 dagen terug
Wie is Astrid ??quote:Op donderdag 20 juli 2006 03:18 schreef -skippybal- het volgende:
Astrid is gewoon weer over 3 dagen terug
PS4 online: micro_nl
M'n vriendinquote:
LastFM
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
03/06 Maccabees - 10/06 Gaslight Anthem - 18/06 Oi Vai Voi - 20/06 Green Beats - 24/06 Ghinzu - 18/07 Extrema Outdoor
Goeie vraag, maar dat heb ik is ergens uitgelegt op FOK! zal we in ONZ zijn geweestquote:Op donderdag 20 juli 2006 03:18 schreef mart89 het volgende:
hoe gaat dat spel dan?
| Forum Opties | |
|---|---|
| Forumhop: | |
| Hop naar: | |