Pragmatisme...

Ons land van dominees en kooplieden verraadt een interessante contradictie. De dominee is nl. alles behalve pragmatisch, de koopman is juist alles behalve niet pragmatisch. Pragmatisme wordt vaak in de hoek gegooid van min of meer amorele stromingen zoals het utilitarisme en 1 der afgeleiden daarvan het hedonisme. Niet erg geliefd bij godsvrezende dominees dus. Voorts is het pragmatisme naar origine een puur Amerikaanse vinding. Men ziet al gauw de archetypische kapitalist met hoge hoed op en een stapeltje dollars in zijn hand op doemen. Alleen geïnteresseerd in de werkelijkheid in zover hij de boel kan eigenen, produceren, distribueren, verkopen en eraan verdienen. Hiervan is de Nederlandse koopman, met zijn bijbeltje in de hand, natuurlijk de voorloper. Onze spreekwoordelijke tolerantie wordt ook vaak beschouwd als slechts een vorm van pragmatisme, eerder dan het echt tolereren van andersdenkenden en -gezindten.

Toch is het pragmatisme veel meer dan een vorm van bot amoralisme. Het wordt ook wel gezien als de 'filosofie van alsof'. D.w.z. het kennen maakt bewust gebruik van ficties om het handelen mogelijk te maken. Een mooi voorbeeld is daarvan het begrip "vrijheid". In feite weten we dat "vrijheid" op zich onmogelijk is, maar toch gebruiken we dit theoretische begrip bij het eigen handelen en het beoordelen van handelingen van anderen. Het begrip vrijheid heeft zodoende een geheel eigen wereld gevormd. Het pragmatisme is behulpzaam bij het verhelderen van deze alsof begrippen en zodoende het idealisme te ontmaskeren. Want als het pragmatisme iets is dan is het een stroming die een fervente kritiek vormt op het Duitse Idealisme, waarvan Kant, in zekere zin, en Hegel de grondleggers vormen. Ook bijv. vragen t.a.v. het geloof laten zich nl., gemakkelijk langs de lineaal van het pragmatisme leggen. Het geloof wordt zo niet langer gereduceerd tot een kwestie van of God bestaat als aanspraak op waarheid, maar gezien binnen de context van de functionaliteit.

De centrale kennistheoretische vraagstelling van grondlegger Peirce was: "Ga na welke praktische gevolgen het object van een begrip mogelijkerwijs heeft. Het begrip van deze effecten is dan het begrip van het object". Een begrip zonder praktische gevolgen, zoals het wel of niet bestaan van een God, heeft dan ook geen betekenis. Als je hiertegen dus het geloof legt dan springen God, zijn Zoon en de Heilige Geest niet langer in het oog, maar de moraal en in hoeverre de moraal aansluit bij bijv. de dagelijkse praktijk. Het pragmatisme preludeert hiermee voor een deel op het neo-positivisme van bijv. de Wiener Kreis.

Vraag alleen hoe pareert het pragmatisme het verwijt, dat bijv. ook het utilitarisme gemaakt kan worden, van het zijn van een amorele denkrichting. Een stukje van dat antwoord staat hierboven al. Pragmatisme heeft nl. op zich geen inhoud, Pragmatisme is meer een methode van denken. Het verstand staat hierbij ten dienste van het handelen en heeft geen andere functie dan het handelen beter te laten verlopen, volgens William James. Er bestaat niet 1 algemene geldige waarheid, alleen ficties. Wat bestaat zijn waarheden waarvan de waarde afhangt van de mate waarin handelingen die zij mogelijk maken, succes hebben. D.w.z. oplossingen bieden en dus, binnen een zekere samenhang, "nuttig" zijn. De moraal biedt weldegelijk oplossingen, is nuttig en samenhangend m.a.w., en dus is het pragmatisme niet amoreel, maar wel kritisch. Het mooie van het pragmatisme daarbij is dat het nieuwe oplossingen kan aandragen door de nutteloze dogmatiek, die in veel vormen van Idealisme schuilt, weg te schoffelen.