J.A.A. Van Doorn overleden

quote:

Socioloog en columnist J.A.A. van Doorn overleden
Gepubliceerd: 15 mei 2008 16:49 | Gewijzigd: 15 mei 2008 17:22
Door onze redacteur Dirk Vlasblom
Rotterdam, 15 mei. J.A.A. van Doorn, de invloedrijkste socioloog en columnist van naoorlogs Nederland, is vanmiddag na een kort ziekbed overleden. Hij was 83 jaar oud.
Leven en loopbaan van Van Doorn vallen samen met tachtig jaar Nederlandse geschiedenis. Hij heeft daarin een heel eigen rol gespeeld: als dienstplichtig soldaat met notitieboek, als wetenschappelijk onderzoeker, als rapporteur aan overheden, als opleider van hoge ambtenaren en officieren, en, ten slotte, als waarnemer en commentator. Hij schreef columns voor NRC Handelsblad, De Haagse Post en het dagblad Trouw.

Van Doorn was één van de grondleggers van de Nederlandse sociologie en ‘bouwheer’ van de sociale faculteit in Rotterdam. Hij was hoogleraar beleidssociologie aan de Nederlandse Economische Hogeschool, later de Erasmus Universiteit, en buitengewoon hoogleraar aan der Koninklijke Militaire Academie in Breda. Zijn standaardwerk 'Moderne sociologie', dat hij samen schreef met Cor Lammers, was het boek waarmee een hele generatie Nederlandse sociologen werd opgeleid. Over de politionele acties in voormalig Nederlands-Indië schreef hij, samen met W.J. Hendrix, 'Ontsporing van geweld'.

Van Doorn was een groot doek met veel contrast. Hij was een overtuigd conservatief, maar ook een non-conformist. Hij was geboeid door macht, maar gaf er niet aan toe, want hij was een dwarsligger. Hij stichtte een sociale faculteit die beleidsadviseurs afleverde, maar zag steeds duidelijker de grenzen van overheidsbemoeienis. Hij legde in Nederland de grondslagen voor een methodische en theoretische sociologie, maar ging daar op den duur aan twijfelen. Hij trok in de eerste helft van zijn werkzame leven een theoretisch bouwwerk op waarin nauwelijks plaats was voor geschiedenis, en verdiepte zich daarna vooral in historische onderwerpen.

Zaterdag in de bijlage Wetenschap en Onderwijs een uitgebreide terugblik op leven en werk van J.A.A. van Doorn

quote:

Columnist J.A.A. van Doorn overleden

Wat drijft een columnist? En in het bijzonder een columnist van het kaliber J. A. A. van Doorn, scherpzinnig socioloog, historicus van formaat en een begenadigd essayist. De vraag kan hem niet meer worden voorgelegd. Woensdagavond is hij op 83-jarige leeftijd overleden. Maar lezers die de afgelopen zeven jaar zijn columns in deze krant hebben gevolgd, zal het niet zijn ontgaan dàt hij gedreven was en vrijwel geen week ontbrak, ook niet toen een paar jaar geleden bleek dat hij kanker had en het langzaam aan bergafwaarts met hem ging. Hij bleef schrijven, tot het enkele weken geleden echt niet meer ging.

Achteraf kunnen we vaststellen dat in die paar jaar nog het duidelijkst naar voren is gekomen wat hem dreef. Die paar jaar gebruikte hij namelijk om al zijn kennis en ervaring (en die leek vaak onuitputtelijk) in stelling te brengen tegen de gekte die de Nederlandse samenleving na de moord op Fortuyn en na de moord ook op Van Gogh in haar greep leek te hebben gekregen. Die gekte paste niet in zijn wereldbeeld, stuitte hem als redelijk denkende liberaal tegen de borst en bovenal was hij de mening toegedaan dat een land als Nederland,met zijn geschiedenis, beter kon weten. Vanwege die opstelling kon deze liberaal pur sang bij Trouw-lezers een potje breken ern omgekeerd ging Van Doorn (van huis uit een echte NRC-man) zich bij Trouw ook meer en meer thuisvoelen.

Van Doorn behoorde tot het type columnist voor wie niet zozeer de mening telt, laat staan zijn persoonlijke mening, als wel de analyse en de argumenten. Bovendien beschikte hij op grond van zijn leeftijd en ervaring over een ruime tijdshorizon. Daarvan getuigde ook zijn vorig jaar verschenen en bewonderde boek: ’Duits socialisme, het falen van de sociaal-democratie en de triomf van het nationaal-socialisme’, een uiterst leesbaar relaas over de opkomst van Hitler en het echec van links. Gewapend met al die kennis en zijn analytisch vernuft hield hij de natie een spiegel voor, als een toonaangevend opinieleider waar niemand met goed fatsoen omheen kon.

Zulke hoogdravende woorden waren overigens aan Van Doorn niet besteed. Toen een paar jaar geleden de dodelijk ziekte zich aan hem openbaarde, mompelde hij iets over ’de meest verschrikkelijke dingen die op zo’n moment aan je voorbij trekken’. Om vervolgens aan te kondigen dat hij gewoon doorging met schrijven. Dus bleef hij trouw vier A4-tjes voltypen en naar Amsterdam faxen, vaak met een doorhaling en met een met de pen geschreven correctie erbij.

De in Maastricht geboren Jacques van Doorn was een voorkomend en erudiet man. Geen man van social talk, kort en afstandelijk in zakelijke contacten, maar over de samenleving in haar meest brede zin kon deze belezen hoogleraar in de sociologie uitvoerig en gepassioneerd praten, mits verzekerd van een luisterend en geïnteresseerd oor en graag op enig ’niveau’.

Als columnist had hij de moed zich af te zetten tegen de mening die de tijdgeest dicteerde. Was intellectueel Nederland links, dan kwam hij week in week uit met ’genuanceerde’ (of rechtse) stukken over, zeg, Zuid-Afrika, democratisering, positieve discriminatie. En toen het begin deze eeuw politiek correct werd om de islam af te schilderen als een gevaarlijke godsdienst, ging hij daar keihard tegenin en werd hij weggezet als naieveling die de feiten en gevaren niet wilde kennen. Zijn scherpe analyses en commentaren riepen bijval op en afkeer - het kenmerk van een sterke columnist.

Toen het, begin jaren zeventig, not done was om over de ontsporingen van ’onze jongens’ in Indië te praten, kwam Van Doorn, die als dienstplichtig militair in Indië gelegen had, met een boek over excessen begaan door zijn kompanen. En al legde hij de schuld meer bij het systeem dan bij de soldaten, voortaan gold hij bij de veteranen als nestbevuiler.

Van Doorn is bekend vanwege zijn bestseller ’Moderne sociologie’ uit 1959. Bekender dan van zijn omvangrijke wetenschappelijke bijdragen, werd hij van de honderden columns die hij schreef, van 1982 tot 1990 bij NRC, daarna bij HP/de Tijd en Trouw. ’

,,De laatste tijd’’, schreef hij in 2004, ,, zijn we in ons land getuige van een snel escalerend conflict dat bijna geheel volgens het boekje verloopt. Alles komt langs: het uitvergroten van incidenten, het zoeken naar zondebokken, suggestief woordgebruik, en regelrechte verdachtmaking, met als eindresultaat dat een duidelijke herkenbare minderheid, eerst genegeerd, nu meer en meer wordt gestigmatiseerd. Ik bedoel natuurlijk de Nederlandse moslims.''

Onder door hemzelf aangeleverde koppen als We are the champions, Hoe bespeel je de angst, hoe wek je de woede en Contouren van de Nederlandse islamofobie keerde hij zich tegen de wat hij noemde 'zelfgebakken islamkenners", waaronder hij de mensen schaarde die na Fortuyn en Van Gogh het debatklimaat bepaalden: Hirsi Ali, Wilders, Leon de Winter, Ephimenco, Pastors, Paul Frentrop, Paul Cliteur - en het hele Trouw-katern Letter en Geest.

Als socioloog, de maatschappij analyserend vanuit groepen, verwachtte Van Doorn geen enkel heil van het continue belichten van de duistere kanten van de islam. Hoewel zelf niet uitgerust met een ’religieus instinct’, zag hij religie zoals bijvoorbeeld door zijn Limburgse dorpsgenoten beleefd, als een bindmiddel, wezenlijk voor de gemeenschapszin. Hij waarschuwde voor de gevaren van het stigmatiseren en beledigen van bevolkingsgroepen. Moslims zouden zich, vreesde hij, eerder van de samenleving afkeren dan integreren door zo'n benadering. En niemand zou ervan moeten opkijken dat deze 'geregisseerde hetze' zou uitmonden in een populistische roep om een echte Leider en een nieuwe Nationale Beweging. ,,Ik denk niet dat die er komt, maar als ze komt moeten we niet verbaasd zijn. Er is hard aan gewerkt''.

Ironisch genoeg nam hij 25 jaar jaar eerder precies de omgekeerde positie in de maatschappelijke discussie in. Verwoordde hij de laatste jaren opvattingen die het linkse kamp met hem deelden, destijds domineerde de linkse kerk en hing Van Doorn juist aan de rechterkant. Hij zag zichzelf als de ’Robin Hood van het vrije woord’. Vrij Nederland vroeg zich nog in 1990 af of de oud-columnist van NRC Handelsblad ’conservatief is, misschien zelfs reactionair.’ ’Maar is hij ook een seksist, racist, een antisemiet?’ Dat was nog even de vraag - maar niet voor NRC Handelsblad. Na een column getiteld ’Israelisch zelfbedrog’, waarin Van Doorn joodse journalisten beschuldigde van zelfcensuur ten behoeve van de joodse zaak, schreef de hoofdredactie van de liberale avondkrant na klachten van lezers en van redacteuren, dat hij weliswaar geen antisemiet was, maar wel de grenzen van het betamelijke had overschreden. Van Doorn zette er per onmiddellijk een punt achter.

De breuk met de NRC was een kras op Van Doorns ziel. Want hoewel hij als columnist terecht kon bij andere media, bij het elitaire NRC-milieu wilde hij het liefste horen. Groot moet zijn vreugde zijn geweest toen de relatie met de NRC een paar jaar geleden werd hersteld nadat de huidige hoofdredactie had gezegd de gang van zaken destijds ’ernstig te betreuren.’

Af en toe vroeg Van Doorn ’iets meer ruimte’. Bij voorbeeld over de aanvaring tussen Wiegel en Hirsi Ali. Van Doorn, nooit politiek gebonden maar wel lid van het curatorium van de Teldersstichting raadde de VVD aan te breken met Hirsi Ali. Want zij was een activiste die de VVD slechts als platform gebruikte, aldus Van Doorn. Met dit soort stukken creëerde hij veel vijanden, ook op de redactie van Trouw. Weerstand en weerzin beperkten zich niet tot het groepje geestverwanten van Hirsi Ali. In zijn analyses, niet alleen die over Hirsi Ali, ontbrak elk medeleven met het bedreigde kamerlid. Daardoor hadden ze de neiging kil en koel te zijn en dat stuitte ook mensen tegen de borst die het misschien wel met hem eens waren.

,,Ik sar'', verklaarde Van Doorn bij zijn begin als columnist bij Trouw. Met die vaststelling gaf hij vermoedelijk een betere omschrijving van zichzelf dan zijn fans deden. Zij noemen hem vaak nuchter, analytisch en prettig afstandelijk. Natuurlijk, hij beschouwde de wereld als socioloog, dus per definitie op afstand en als buitenstaander. Maar onder zijn nuchtere observaties en opsomming van feiten hebben Trouw-lezers vooral ook zijn gedrevenheid leren kennen. Zonder die emotionele drijfveer moet het ook voor hem onmogelijk zijn geweest letterlijk tot zijn dood zijn opvattingen over de samenleving week in week aan het lezerspubliek toe te vertrouwen.

quote:

Van Doorn / Het joods-christelijk misverstand
J.A.A. van Doorn
Lezersreacties op dit artikel (46) Reageer zelf

Het is al vrij lang geleden dat een interview zo snel en zo fel een storm van reacties opriep. Ik doel natuurlijk op de uitspraken van minister van integratie Ella Vogelaar over de toekomst van de islamitische gemeenschap in ons land, vorige week in Trouw verschenen en nu al een mijlpaal in de publieke discussie over het culturele profiel van het Nederland van morgen.

Het was overigens niet allemaal doordacht wat Vogelaar zei. Ze had kunnen volstaan met de stelling dat de grote en groeiende islamitische minderheid op de duur uiteraard invloed zal uitoefenen op de manier van denken en doen in ons land. Die invloed valt alleen te blokkeren door onze moslims voorgoed het kiesrecht te ontnemen en te beroven van grondrechten zoals vrije meningsuiting, vereniging en vergadering. Wie het gebrul van Geert Wilders serieus neemt, krijgt inderdaad de indruk dat hij bereid is zover te gaan. Een norm in de moderne geschiedenis van ons land.

Inmiddels zijn er over de kwestie al zo veel verstandige dingen gezegd, dat het moeilijk is niet in herhaling te vervallen. Om die reden zou ik mij willen bepalen tot met name één aspect, te weten het slordige gebruik van de uitdrukking ’joods-christelijk’, door Vogelaar gehanteerd en zelfs met ’islamitisch’ uitgebreid.

Om te beginnen is van verschillende kanten opgemerkt dat joods-christelijk een kort geleden bedachte combinatie is, niet vrij van politiek opportunisme. Pas na de Tweede Wereldoorlog, schreef Willem Breedveld in zijn rubriek, ontdekte het christendom zijn joodse wortels en ging, ’bij wijze van goedmakertje’ over onze joods-christelijke cultuur spreken. De Nijmeegse hoogleraar Raedts sprak, in gelijke trant, van ’een doekje voor het bloeden’ en de Joodse columniste Anet Bleich ging zelfs zover de toevoeging ’joods’ een overbodig en ’hypocriet toevoegsel’ te noemen.

Ernstiger dan het opportunisme is de hoogst ongelukkige verbinding van het combinatiebegrip met onze ’kernwaarden’, zoals VVD-fractievoorzitter Mark Rutte het in de Volkskrant wenste te noemen, waaronder hij met name ’de gelijkheid van mannen en vrouwen’ verstond.

Nu laat ik in het midden dat juist deze ’kernwaarden’ in Nederland nog geen halve eeuw zijn erkend, waarmee we de eeuwen van politieke beschaving die eraan vooraf gaan, volgens Rutte maar moeten afschrijven. Veel gekker is dat het nu juist niet het jodendom en christendom zijn geweest, die deze gelijkheid hebben bewerkstelligd maar seculiere ideologieën als het liberalisme en socialisme, stammend uit de religievijandige Verlichting. Rutte heeft blijkbaar geen benul van de politieke traditie waarin hij zelf staat.

Dat vrijzinnige vertegenwoordigers van jodendom en christendom zich inmiddels bij de erkenning van seksegelijkheid hebben neergelegd, is van secundair belang. Religies moeten beoordeeld worden naar hun orthodoxe kern, wat in dit geval noopt tot erkenning van de harde waarheid dat het judaïsme evenals het katholicisme en de gereformeerde variant het protestantisme de gelijkheid van man en vrouw nog altijd principieel verwerpen. Orthodoxe rabbijnen en katholieke priesters zijn altijd mannen en hoe de SGP over de politieke rechten van vrouwen denkt, behoeft geen toelichting. Dat Rutte deze SGP tegenover minister Vogelaar in bescherming neemt, laat overduidelijk zien hoezeer zijn islamofobie zijn oordeelsvermogen lelijk begint aan te tasten.

Dat bij de rechtvaardiging van onze politieke ’kernwaarden’ ten onrechte een beroep wordt gedaan op de ’joods-christelijke traditie’, is overigens slechts één bezwaar. Evenmin overtuigend is de stelling dat zowel het jodendom als het christendom – op gelijke voet, lijkt men te willen zeggen – onze Nederlandse traditie of beschaving heeft getekend. In dit opzicht verschillen de beide componenten fundamenteel.

Het christelijk stempel van onze Nederlandse cultuur – van heel de Europese cultuur – is onmiskenbaar aanwezig. Weliswaar lopen de kerken leeg en is Kerstmis een vreetfestijn geworden, zoals we met Pasen de meubelboulevard bezoeken, maar ons taalgebruik, onze muziek en architectuur, en wat nog meer zegt, onze persoonlijke moraal is en blijft tenminste impliciet verwijzen naar christelijke wortels, die de mozaïsche tien geboden niet hebben gekend.

Zien we af van de gereformeerde minderheid in ons land en daarbuiten, dan valt dat van het jodendom onmogelijk te zeggen. De joodse godsdienst kent niet het streven van wereldreligies zoals het christendom (en de islam) die van nature expansief en bij tijden zelfs agressief zijn, maar volhardt in een beslotenheid die kenmerkend is voor een volksgodsdienst – letterlijk: de godsdienst van het ene Joodse volk, gevestigd in één land, Israël, waarop ook de Joden in de diaspora zich oriënteren.

Dat Joden een hoogst opmerkelijke bijdrage hebben gegeven aan de moderne beschaving, weerlegt niet het feit dat de joodse religie en de Joodse gemeenschap geen ambitie hebben getoond hun omgeving naar hun beeld en voorbeeld te modelleren. Dit feit vormt het tweede bezwaar tegen de gemakzuchtige uitdrukking ’joods-christelijk’. De combinatie leidt onnodig tot misverstand.