quote:
Op 5 maart 1953 overleed Jozef Stalin. Hij zou uiteindelijk worden opgevolgd door Nikita Chroestsjov. Eerst was er echter het korte interregnum van Lavrenti Beria. De architect van de terreur van de naoorlogse periode zou zich ontpoppen tot radicaal hervormer. Zo radicaal dat het zijn mede-Politbureauleden te gortig werd. Ze zetten hem af en lieten hem executeren.
Lavrenti Beria, net als Stalin van Georgische komaf, was een vertrouweling van dictator geweest. Dankzij Stalins persoonlijke bescherming was hij in de late jaren dertig opgeklommen tot de top van de hiërarchie binnen de NKVD, de latere KGB. Als directeur van deze geheime dienst was hij onder andere verantwoordelijk voor tal van ‘bijzondere operaties’, waaronder de slachting van 22.000 krijgsgevangen Poolse officieren, notabelen en intellectuelen in Katyn in maart 1940. Een van zijn biografen omschreef hem als een ‘wraakzuchtige sadist’ die persoonlijk deel had genomen aan talloze martelingen en executies. In zijn huis in Moskou, waar tegenwoordig de Tunesische ambassade huist, verkrachtte hij tientallen jonge vrouwen. De botten van enkele van zijn slachtoffers liggen er nog in de kelder begraven. De Stalinistische terreur wordt in de geschiedschrijving vooral geassocieerd met de showprocessen en massa-executies van 1937-1938. In omvang en intensiteit deed de door Beria persoonlijk geleide terreur van de naoorlogse periode echter niets onder voor eerdere terreurgolven. Onder zijn leiding zou de Goelag, het over de hele Sovjet Unie verspreide netwerk van concentratiekampen, een ongekende omvang bereiken. Volgens officiële statistieken zouden zich begin 1950 meer dan 2,5 miljoen gevangenen in deze concentratiekampen bevinden, ruim een miljoen meer dan in 1945.
Onwaarschijnlijk hervormer
Een onwaarschijnlijker hervormer van de Stalinistische Sovjet Unie dan Beria was dan ook nauwelijks denkbaar. Toch zouden in de de honderd dagen die hij aan de macht zou zijn zoveel hervormingsplannen worden gesmeed en uitgevoerd dat hij in de recente geschiedschrijving wel wordt vergeleken met Michaël Gorbatsjov. Nu kunnen drie maanden aan hervormingsvoorstellen uiteraard niets afdoen aan het feit dat hij twintig jaar lang mede verantwoordelijk was geweest voor misdaden tegen de menselijkheid op een ongekende schaal. Als we hem met een andere historische figuur zouden moeten vergelijken, dan lijkt SS-leider Himmler een geschiktere kandidaat.
Toch is het korte leiderschap van Beria wel degelijk van invloed geweest op het verdere verloop van de twintigste-eeuwse geschiedenis. In zekere zin zette hij met zijn (voortijdig afgebroken) hervormingscampagne een proces in gang dat uiteindelijk in de vroege jaren negentig tot de ondergang van de Sovjet Unie zou leiden. In plaats van voortzetting van de Terreur onder ander leiderschap, koos hij er namelijk voor de Terreur met Stalin te begraven. Geen van zijn opvolgers zou ervoor kiezen de geest van de Goelag weer uit de fles te laten.
Beria’s belangrijkste hervormingsvoorstellen waren erop gericht de Goelag te ontmantelen. Zoals Stalin ooit op economische gronden tot instelling van de Goelag had besloten, zo besloot Beria op diezelfde gronden dat de Goelag moest verdwijnen. Hij was er namelijk van overtuigd geraakt dat de op slavenarbeid gebaseerde ‘grote projecten’ de sovjeteconomie aanzienlijke schade hadden toegebracht. De Goelag was een peperdure flop gebleken. In het jaar voor Stalins overlijden ging 16 procent van de Sovjetbegroting op aan het draaiende houden van de kampen. Stalin lag nog maar koud in zijn graf of Beria maakte bekend dat 20 zogenaamde ‘prestigeprojecten’ werden geannuleerd – voornamelijk volstrekt nutteloze infrastructuurprojecten die nog door Stalin zelf waren verordonneerd. Twee weken na het publiceren van dit besluit stuurde Beria het Politbureau een memorandum waarin hij openlijk de economische levensvatbaarheid van de kampen in twijfel trok. Hij stelde voor om één miljoen gevangenen onmiddellijk in vrijheid te stellen. In een aanvullend geheim communiqué verbood hij het gebruik van geweld bij ondervraging van verdachten.
Politieke beeldenstormer
Het beeld van Beria als politieke beeldenstormer werd bevestigd in andere publieke optredens. Zo maakte hij een maand na het overlijden van Stalin bekend dat het beruchte dokterscomplot – een antisemitische campagne in 1951 die tot de arrestatie en executie van honderden prominente joodse artsen en intellectuelen had geleid – een verzinsel was geweest. In een toespraak begin juni verklaarde hij zelfs dat hij van plan was ‘het systeem van dwangarbeid af te schaffen wegens gebrek aan economische doelmatigheid.’ De klap op de vuurpijl kwam in een optreden achter gesloten deuren. In een vergadering het Politbureau verklaarde hij in ruil voor een forse afkoopsom desnoods bereid te zijn Oost-Duitsland te verkopen aan het Westen: “Wat stelt de DDR nu helemaal voor? Het is niet eens een echte staat. Het bestaat alleen maar bij de gratie van Sovjettroepen. Wat wij nodig hebben, is een vreedzaam Duitsland; of het een socialistisch land is of niet, is voor ons niet van belang.” [Een kleine vijftig jaar later zou Gorbatsjov overigens het plan van Beria uitvoeren: de Duitse Bondsrepubliek mocht in februari 1990 de DDR kopen, in ruil voor 15 miljard Deutschmark]
Aan ambitie ontbrak het Beria dus bepaald niet. Zoals Gorbatsjov later zou ondervinden, is het doorvoeren van hervormingen in een totalitair systeem echter een verre van eenvoudige zaak. Wat Beria de das om zou doen, was in feite een kleiner versie van het revolutiejaar 1989 dat uiteindelijk tot het uiteenvallen van het Warschaupact zou leiden. In Berlijn was in juni 1953 een staking uitgebroken over een voorgenomen loonverlaging. Al snel veranderde het doel van de staking echter van een simpele looneis in een totale ontmanteling van een economisch en politiek systeem. Stalins dood had de deur opengezet naar radicale hervorming in de Sovjet Unie. Nu eisten de stakers hetzelfde in Duitsland: “We eisen dat alle politieke gevangenen worden vrijgelaten. We eisen vrije verkiezingen en een herenigd Duitsland!” Een massademonstratie op de Stalin Allee, waarbij meer dan honderdduizend mensen de straat opgingen, moest de eisen kracht bijzetten. Net als drie jaar later in Boedapest rolden ook nu Russische tanks de stad binnen om aan de beginnende opstand een einde te maken. In het geweld dat volgde, vonden honderden mensen de dood.
Voortijdig einde
Aan die honderden Duitse doden zouden een paar weken laten nog een Russisch slachtoffer worden toegevoegd: Beria zelf. Zijn weifelende optreden in de begindagen van de crisis, gevoegd bij zijn openlijk gespeculeer over de onhoudbaarheid van de Goelag en de onjuistheid van Stalins samenzweringstheorieën, had zijn collega’s in het Politbureau ervan overtuigd dat hij in toenemende mate een gevaar vormde voor de orde in het Oostblok. De vrees was blijkbaar dat met deze uitspraken een doos van Pandora geopend zou worden. De bevolking zou immers kunnen concluderen dat het hele Sovjetsysteem op een misverstand was gebaseerd – een misdadig misverstand zelfs. Als die conclusie eenmaal was getrokken, zou het niet lang duren voordat de bevolking op zoek zou gaan naar de schuldigen onder degenen die met Stalin hadden samengewerkt. In hun streven naar lijfsbehoud was het voortijdig einde van Beria dus een kwestie van noodzaak geworden.
De val zou uiteindelijk worden geforceerd door zijn opvolger, Nikita Chroestsjov. Op 26 juni 1953 werd het presidium van de Raad van Ministers bijeengeroepen voor een bijzondere vergadering. Pas bij aankomst in het Kremlin vernam Beria wat het onderwerp van gesprek was: hijzelf. Nadat hij door Chroestsjov in staat van beschuldiging was gesteld vanwege ‘ondermijning van het socialisme’, ja zelfs ‘spionage voor de Britse geheime dienst’, stormde generaal Georgi Zhoekov met een pistool de vergaderzaal binnen om Beria persoonlijk te arresteren. Daar zouden de samenzweerders het overigens niet bij laten. Behalve Beria zelf werden ook zijn vrouw, zoon en vertrouwelingen bij de geheime dienst gearresteerd. Men zou het kunnen beschouwen als een macaber eerbetoon aan de door Beria zelf ontwikkelde terreurmethoden. Ook het daaropvolgende proces voltrok zich in die geest: het werd achter gesloten deuren gehouden en eindigde in de vooraf besloten terdoodveroordeling, waarbij de verdachte uiteraard naar goed Terreurgebruik het recht op hoger beroep werd onthouden. Het vonnis werd diezelfde dag nog voltrokken. Hij stierf zoals veel van zijn slachtoffers, door een kogel in het achterhoofd. Zijn lichaam werd verbrand en zijn as op een geheime plek verstrooid.
Deze tekst is een bewerking van een passage gewijd aan Lavrenti Beria in mijn studie van de jaren vijftig, De adem van grootheid.