C&H Cultuur & Historie
Van Soemerië tot Moskovië en van de Gouden Eeuw tot de Slag bij de Somme. Je vindt het in dit forum.
Eind van de maand geef ik in Centre Ceramique een lezing over de geschiedenis van de Baltische staten. Ik ben inmiddels druk bezig met het schrijven van text hiervoor. Niet dat ik die text helemaal zal voorlezen, maar meer om m'n gedachten te ordenen. De stukken text die al klaar zijn zal ik in dit topic posten, commentaar is welkom
Inleiding
We schrijven het jaar 1993. In Litouwen wordt de eerste president in de nieuwe periode van onafhankelijkheid geïnstalleerd. Maar voordat de ceremonie plaats kan vinden moet eerst het presidentieel vaandel gezegend worden. Allereerst wordt het vaandel door een heidense priester gezegend, bovenop de kasteelberg. Dan gaat het vaandel in processie naar beneden en wordt aan de deur van de kathedraal overgedragen. Voordat de kardinaal het vaandel zegent laat hij eerst nog even de graven van de oude groothertogen zien aan de aanstaande president. Na de zegeningen gaat het vaandel in processie naar het parlement, de kardinaal en de druïde gebroederlijk voorop.
Heden en verleden zijn in het Balticum hecht met elkaar vervlochten. Ze kunnen niet los van elkaar gezien worden. Zonder een gedegen kennis van het verleden is het niet mogelijk de huidige situatie te begrijpen.
Vanuit het westen wordt het Balticum vaak gezien als één regio. Maar niets is minder waar. De 3 Baltische landen hebben elk hun eigen geschiedenis en cultuur, die maar in enkele periodes gelijk loopt. Ik zal mij dan ook vooral richten op het land dat ik het beste ken, Litouwen, met enkele vergelijkingen met Letland en Estland op relevante momenten.
We schrijven het jaar 1993. In Litouwen wordt de eerste president in de nieuwe periode van onafhankelijkheid geïnstalleerd. Maar voordat de ceremonie plaats kan vinden moet eerst het presidentieel vaandel gezegend worden. Allereerst wordt het vaandel door een heidense priester gezegend, bovenop de kasteelberg. Dan gaat het vaandel in processie naar beneden en wordt aan de deur van de kathedraal overgedragen. Voordat de kardinaal het vaandel zegent laat hij eerst nog even de graven van de oude groothertogen zien aan de aanstaande president. Na de zegeningen gaat het vaandel in processie naar het parlement, de kardinaal en de druïde gebroederlijk voorop.
Heden en verleden zijn in het Balticum hecht met elkaar vervlochten. Ze kunnen niet los van elkaar gezien worden. Zonder een gedegen kennis van het verleden is het niet mogelijk de huidige situatie te begrijpen.
Vanuit het westen wordt het Balticum vaak gezien als één regio. Maar niets is minder waar. De 3 Baltische landen hebben elk hun eigen geschiedenis en cultuur, die maar in enkele periodes gelijk loopt. Ik zal mij dan ook vooral richten op het land dat ik het beste ken, Litouwen, met enkele vergelijkingen met Letland en Estland op relevante momenten.
Vroegste geschiedenis
In de westers geschiedschrijving komen de diverse volkeren in het hedendaagse Balticum pas laat voor. Tot het eind van het 1e millenium zijn er maar sporadisch contacten. Toch kunnen we spreken van een Baltische geschiedenis al aan het begin van het 1e millenium. Enkele Romeinse historici spraken al over de 'Aesti' die aan de kust van de Oostzee woonden en in barnsteen handelden. Waarschijnlijk werden onder deze 'Aesti' de voorouders van de hedendaagse Esten en Lijflanders bedoeld. Dit waren fin-oegrische volkeren. De etnisch Baltische volkeren woonden in die tijd meer landinwaarts, met name rond de bovenloop van de Dnjepr en de Oka.
Als gevolg van de opmars van de diverse ruitervokeren verplaatsen enkele Slavische volkeren zich in de richting van de Baltische stammen. Dit gebeurt ook in een deel van de Fin-Oegrische gebieden meer naar het oosten. De Balten verleggen hun zwaartepunt naar de kust waar ze een deel van de Fin-Oegrische volkeren naar het noorden dringen of assimileren. Aan de kust vormen zich een aantal Baltische stammen, de Pruisen, Zjemaiten, Litouwers, Koeren, Latgallen en Zjemgallen. Uiterst twijfelachtig is of alle Balten wegtrokken uit hun stamland. In de Russische historiek wordt aangenomen dat de Fin-Oegrische volkeren naast de nieuw aangekomen Slavische volkeren bleven leven en pas laat geassimileerd werden. Zeker omdat er tot in de 50-er jaren Litouwse dorpen in Wit-Rusland gemeld worden valt aan te nemen dat eenzelfde samenleven ook plaatsvond in de oude Baltische stamlanden.
Van de diverse Baltische en Fin-Oegrische volkeren in het huidige Balticum ontwikkelen de Litouwers de sterkste structuur. Rond het begin van het 2e millenium beschikken zij voer een stevige clanstructuur onder leiding van een beperkt aantal families. Deze 15 families vormden de inheemse leidende klasse. Binnen inheemse leidende klasse in Litouwen ontstond aan het begin van de 13e eeuw een machtsstrijd die leidde tot de centralisatie van de macht in de handen van één van hen, Mindaugas. Hij werd de eerste groothertog van Litouwen. Mindaugas wordt gezien als de stichter van de Litouwse staat.
Daarmee hadden de Litouwers een veel sterkere startpositie in de 13e eeuw, op het moment dat zij geconfronteerd werden met een expansie vanuit West-Europa.
In de westers geschiedschrijving komen de diverse volkeren in het hedendaagse Balticum pas laat voor. Tot het eind van het 1e millenium zijn er maar sporadisch contacten. Toch kunnen we spreken van een Baltische geschiedenis al aan het begin van het 1e millenium. Enkele Romeinse historici spraken al over de 'Aesti' die aan de kust van de Oostzee woonden en in barnsteen handelden. Waarschijnlijk werden onder deze 'Aesti' de voorouders van de hedendaagse Esten en Lijflanders bedoeld. Dit waren fin-oegrische volkeren. De etnisch Baltische volkeren woonden in die tijd meer landinwaarts, met name rond de bovenloop van de Dnjepr en de Oka.
Als gevolg van de opmars van de diverse ruitervokeren verplaatsen enkele Slavische volkeren zich in de richting van de Baltische stammen. Dit gebeurt ook in een deel van de Fin-Oegrische gebieden meer naar het oosten. De Balten verleggen hun zwaartepunt naar de kust waar ze een deel van de Fin-Oegrische volkeren naar het noorden dringen of assimileren. Aan de kust vormen zich een aantal Baltische stammen, de Pruisen, Zjemaiten, Litouwers, Koeren, Latgallen en Zjemgallen. Uiterst twijfelachtig is of alle Balten wegtrokken uit hun stamland. In de Russische historiek wordt aangenomen dat de Fin-Oegrische volkeren naast de nieuw aangekomen Slavische volkeren bleven leven en pas laat geassimileerd werden. Zeker omdat er tot in de 50-er jaren Litouwse dorpen in Wit-Rusland gemeld worden valt aan te nemen dat eenzelfde samenleven ook plaatsvond in de oude Baltische stamlanden.
Van de diverse Baltische en Fin-Oegrische volkeren in het huidige Balticum ontwikkelen de Litouwers de sterkste structuur. Rond het begin van het 2e millenium beschikken zij voer een stevige clanstructuur onder leiding van een beperkt aantal families. Deze 15 families vormden de inheemse leidende klasse. Binnen inheemse leidende klasse in Litouwen ontstond aan het begin van de 13e eeuw een machtsstrijd die leidde tot de centralisatie van de macht in de handen van één van hen, Mindaugas. Hij werd de eerste groothertog van Litouwen. Mindaugas wordt gezien als de stichter van de Litouwse staat.
Daarmee hadden de Litouwers een veel sterkere startpositie in de 13e eeuw, op het moment dat zij geconfronteerd werden met een expansie vanuit West-Europa.
De komst van de Duitse Orde
Aan het eind van de 12e eeuw worden de Balten geconfronteerd met een macht die hun toekomst definitief zal veranderen. Tot dan toe waren er wel enkele kleine handelsnederzettingen aan de kust van niet-Baltische volkeren, maar die beïnvloeden de interne structuren niet. De komst van katholieke missionarissen beïnvloede deze structuren wel. In 1184 landt de Bremense augustijn Meinhard in het gebied van de Lijflanders. Hij doet pogingen hen te kerstenen. Die pogingen hebben aanvankelijk enig succes en Meinhard wordt benoemd tot bischop van Lijfland. De opvolger van Meinhard, Bertold, vindt al snel de dood waarna er onder aansporing van paus Innocentius III meer nadruk op een bekering van de Balten wordt gelegd. Innocentius gaat zelfs zover dat hij in oktober 1199 per pauselijke bul de christenen van Saxen en Westfalen oproept tot een kruistocht 'ter bescherming van de christenen in Lijfland'.
De nieuwe bischop van Lijfland, Albert, sticht daarop de stad Riga. Riga wordt bevolkt door kolonisten voornamelijk afkomstig uit Bremen en Hamburg. Alberts broer Théodoric reist naar Rome om daar met de paus de organisatie van deze kruistocht te bespreken. Bij pauselijke bul wordt in 2004 de Zwaardbroeders (officiëel Fratres militiae Christi) opgericht. Een militaire monnikenorde die de bischop moet bijstaan.
Aan de zuidkant van het Balticum vinden dezelfde ontwikkelingen plaats. In 1225 richt de Hertog van Mazovië de orde van de broeders van de militai Christi in Pruisen op. Echt veel effect heeft dit niet, al in hetzelfde jaar sneuvelt het merendeel van deze broeders. Conrad van Mazovië zoekt dan een sterkere militaire macht. Hij vindt die in de Duitse Orde, die al ervaring heeft met kruistochten in Palestina. In 1230 stemt de grootmeester van de Duitse Orde, Herman von Salza, na lang beraad in met dit verzoek. Nadat de Mindaugas de Zwaardbroeders vernietigend verslaat wordt de Duitse Orde aktief in het hele Balticum.
Met hulp van de Deense koning worden uiteindelijk de meeste Baltische volkeren overwonnen. Zij worden onder dwang gekerstend. Niet alleen hun geloof verliezen ze, ook hun vrijheid. Uit de Duitse gebieden komt een grote stroom aan kolonisten die de nieuwe steden Riga, Tartu en Tallinn bevolken. De diverse Baltische volkeren die overwonnen zijn worden lijfeigenen van de orde. In 1309 verplaatst de grootmeester de hoofdzetel van de orde van Venetië naar Mariënburg (tegenwoordig Malborg) in Pruissen.
De oostelijke expansie van de Duitse Orde wordt in 1242 een halt toe geroepen door de Novogorodse prins Alexander Nevski. Hij verslaat de Duitse Orde op het Peipsi-meer. Maar niet alle Baltische volkeren zijn overwonnen. De Litouwers blijken een taaie tegenstander te zijn. Nooit lukt het de Duitse Orde hen op de knieën te dwingen. De Zjemajten aan de kust worden wel enkele keren verslagen maar slagen er iedere keer in om met Litouwse hulp de Duitse Orde weer af te schudden.
Één keer doet Mindaugas een poging om toe te geven aan de Duitse Orde. Hij liet zich dopen en stichte een bisdom in Litouwen. In 1253 werd hij tot koning gekroond, op gelijke voet met de Westerse vorsten. 8 Jaar duurde de rust, de Duitse Orde probeerde in die periode de Zjemajten te verslaan. Maar opnieuw zonder succes. Mindaugas steunde in het geheim de Zjemaiten in hun verzet, terwijl diverse overwonnen Baltische volkeren regelmatig in opstand kwamen. Nadat Mindaugas ook nog eens een alliantie met prins Alexander Nevski aanging werd de situatie voor de Duitse Orde wederom kritiek. Er werd een nieuwe kruistocht uitgeroepen. Na de dood van Mindaugas zouden zijn opvolgers zich niet opnieuw laten kerstenen, het maakte toch niks uit, de Orde bleef religieuze kruistochten voeren. De eerstvolgende sterke Groothertog was Gediminas. Hij voerde een sterke expansiepolitiek naar het zuiden en zuid-oosten. Tegelijkertijd sloot hij wisselende allianties met de Bischop van Riga, de Orde en diverse andere heersers. Er ontstond een machtsevenwicht tussen de Orde en de Litouwers, geen van hen kon de ander tot een definitieve nederlaag dwingen.
Sluwe huwelijken van opvolgers van Gediminas veranderden dit machtsevenwicht. De kleinzoon van Gediminas, Jogaila, werd na een lange machtsstrijd samen met zijn neef Vytautas heerser van Litouwen. Tijdens die machtsstrijd werden de meest ongebruikelijke allianties gesmeed. De meest invloedrijke alliantie die het machtsevenwicht deed kantelen ontstond in 1384 en 1385. In Polen was een opvolgingscrisis ontstaan. Koning Louis liet bij zijn dood alleen twee dochters na. Maria was al getrouws, met Sigismund van Luxemburg, de 11-jarige Hedwig was alleen verloofd met Willem van Oostenrijk. De Poolse adel zag geen van beiden zitten als toekomstig Pools koning, ze zochten een nieuwe koning die de Poolse belangen tegenover de Duitse Orde goed kon verdedigen. Dus werd er een blik richting Litouwen geworpen. Jogaila werd uitgenodigd en accepteerde de uitnodiging. Hij trouwde met Hedwig, werd katholiek en Koning van Polen. Op 14 augustus 1385 werd in Kreve de Unie van Polen en Litouwen afgekondigd. Jogaila en de Litouwse adel lieten zich dopen. Jogailo ging regeren als Vladislav Jagiello. Na aanvakelijk verzet accepteerde zijn neef Vytautas de unie en werd Jogaila's plaatsvervanger in Vilnius. In de praktijk ontstond er een gemenebest van 2 onafhankelijke staten met een twee-hoofdige leiding. Jogaila als Pools koning en Vytautas als Litouws groothertog.
Expansie
Onder leiding van Vytautas ontwikkelde zich een uitgestrekt Litouws groothertogdom. De meeste staatsstructuren ten zuiden van Litouwen waren weggevaagd doord e diverse ruitervolkeren en hun afstammelingen. Het aantal sterke steden was gereduceerd tot Smolensk en Novgorod. Zelfs het oude religieuze centrum van Kiev was vrijwel helemaal verwoest. Moskovië was in die tijd een van de minder beduidende stadstaatjes, tribuutplichtig aan de Khan van de Gouden Horde.
In het machtsvacuüm na de tergtrekking van de diverse ruitervolkeren kon Litouwen zich razendsnel uitbreiden. Serieuze oorlogvoering was alleen nodig om Smolensk te veroveren. Novgorod was te sterk en werd niet betrokken bij de Litouwse expansie. De meeste staatjes gingen min of meer vrijwillig voer naar de Litouwse Groothertog. Deze trad in de plaats van de Khan. Aan hen waren zij schatplichtig. Maar hij beloofde ook hulp aan de plaatselijke edelen. Veelal werd een ver familielid van de oude groothertog Gediminas vorst van de nieuwe vazalstaat. De plaatselike structuren bleven in stand, de oude rechten werden zelfs schriftelijk gegarandeerd. Een groot deel van deze nieuwe gebieden lagen in de oude Baltische stamlanden. Niet uit te sluiten valt dat hier nog veel Balten woonden die nog niet door de Slaven waren geassimileerd.
Uiteindelijk zou deze staat tot aan de Zwarte Zee lopen. Zo ontstond er een los staatsverband waar meerdere volkeren door elkaar leefden, ieder met zijn eigen taal en gebruiken. De diverse religies werden erkend. Tenminste 5 religies werden beoefend in het groothertogdom, katholicisme, orthodox christendom, heidendom, islam en jodendom. Deze staatsstructuur bleef in stand zolang de groothertogen voldoende militaire macht hadden en tegelijkertijd de rechten en zelfstandigheid van de plaatselijke heersers ongemoeid lieten. Ook de afwezigheid van andere pretendenten was zeer belangrijk.
Dit wankele evenwicht bleef niet veel langer dan 1 eeuw in stand. Onder ander onder druk van de katholieke hierarchie werd de katholieke kerk meer bevoordeeld dan de andere kerken. Regelmatig zorgde het overlijden van een groothertog voor een bittere machtsstrijd waar beide pretendenten overal waar het maar kon hun allianties zochten, ook met de Duitse Orde, met het in opmars zijnde Moskovië, met de bischop van Riga of met ieder ander heerser die van nut kon zijn. In de 15e eeuw brokkelde als gevolg van diverse opvolgingsoorlogen de grondvesten van het groothertogdom af. Het was uiteindelijk de Moskouwse heerser Ivan III die hiervan profiteerde. Hij overtuigde diverse heersers van staatjes aan de oostkant van het groothertogdom hem als hun leenheer te erkennen en zo het groothertogdom te verlaten. Deze tendens werd versterkt omdat noch de groothertog, noch de Poolse koning bereid waren hun vazallen aan de oostgrens bij te staan tegen strooptochten van vazalstaten van Ivan III. In snel tempo stapten de diverse leenheren over naar Moskovië. Alleen in Novogorod was een omgekeerde tendens. Bevreesd door de almacht van Ivan III wilden zij aansluiting bij het veel vrijere groothertogdom. Maar ook voor hen was het te laat. Ivan III slaagde erin om Novogorod te veroveren. Zeker nadat Ivan III werd opgevolgd door een vande meest hardvochtige heersers in het Kremlin, Ivan de Verschrikkelijke was het pleit beslecht.
Aan het eind van de 12e eeuw worden de Balten geconfronteerd met een macht die hun toekomst definitief zal veranderen. Tot dan toe waren er wel enkele kleine handelsnederzettingen aan de kust van niet-Baltische volkeren, maar die beïnvloeden de interne structuren niet. De komst van katholieke missionarissen beïnvloede deze structuren wel. In 1184 landt de Bremense augustijn Meinhard in het gebied van de Lijflanders. Hij doet pogingen hen te kerstenen. Die pogingen hebben aanvankelijk enig succes en Meinhard wordt benoemd tot bischop van Lijfland. De opvolger van Meinhard, Bertold, vindt al snel de dood waarna er onder aansporing van paus Innocentius III meer nadruk op een bekering van de Balten wordt gelegd. Innocentius gaat zelfs zover dat hij in oktober 1199 per pauselijke bul de christenen van Saxen en Westfalen oproept tot een kruistocht 'ter bescherming van de christenen in Lijfland'.
De nieuwe bischop van Lijfland, Albert, sticht daarop de stad Riga. Riga wordt bevolkt door kolonisten voornamelijk afkomstig uit Bremen en Hamburg. Alberts broer Théodoric reist naar Rome om daar met de paus de organisatie van deze kruistocht te bespreken. Bij pauselijke bul wordt in 2004 de Zwaardbroeders (officiëel Fratres militiae Christi) opgericht. Een militaire monnikenorde die de bischop moet bijstaan.
Aan de zuidkant van het Balticum vinden dezelfde ontwikkelingen plaats. In 1225 richt de Hertog van Mazovië de orde van de broeders van de militai Christi in Pruisen op. Echt veel effect heeft dit niet, al in hetzelfde jaar sneuvelt het merendeel van deze broeders. Conrad van Mazovië zoekt dan een sterkere militaire macht. Hij vindt die in de Duitse Orde, die al ervaring heeft met kruistochten in Palestina. In 1230 stemt de grootmeester van de Duitse Orde, Herman von Salza, na lang beraad in met dit verzoek. Nadat de Mindaugas de Zwaardbroeders vernietigend verslaat wordt de Duitse Orde aktief in het hele Balticum.
Met hulp van de Deense koning worden uiteindelijk de meeste Baltische volkeren overwonnen. Zij worden onder dwang gekerstend. Niet alleen hun geloof verliezen ze, ook hun vrijheid. Uit de Duitse gebieden komt een grote stroom aan kolonisten die de nieuwe steden Riga, Tartu en Tallinn bevolken. De diverse Baltische volkeren die overwonnen zijn worden lijfeigenen van de orde. In 1309 verplaatst de grootmeester de hoofdzetel van de orde van Venetië naar Mariënburg (tegenwoordig Malborg) in Pruissen.
De oostelijke expansie van de Duitse Orde wordt in 1242 een halt toe geroepen door de Novogorodse prins Alexander Nevski. Hij verslaat de Duitse Orde op het Peipsi-meer. Maar niet alle Baltische volkeren zijn overwonnen. De Litouwers blijken een taaie tegenstander te zijn. Nooit lukt het de Duitse Orde hen op de knieën te dwingen. De Zjemajten aan de kust worden wel enkele keren verslagen maar slagen er iedere keer in om met Litouwse hulp de Duitse Orde weer af te schudden.
Één keer doet Mindaugas een poging om toe te geven aan de Duitse Orde. Hij liet zich dopen en stichte een bisdom in Litouwen. In 1253 werd hij tot koning gekroond, op gelijke voet met de Westerse vorsten. 8 Jaar duurde de rust, de Duitse Orde probeerde in die periode de Zjemajten te verslaan. Maar opnieuw zonder succes. Mindaugas steunde in het geheim de Zjemaiten in hun verzet, terwijl diverse overwonnen Baltische volkeren regelmatig in opstand kwamen. Nadat Mindaugas ook nog eens een alliantie met prins Alexander Nevski aanging werd de situatie voor de Duitse Orde wederom kritiek. Er werd een nieuwe kruistocht uitgeroepen. Na de dood van Mindaugas zouden zijn opvolgers zich niet opnieuw laten kerstenen, het maakte toch niks uit, de Orde bleef religieuze kruistochten voeren. De eerstvolgende sterke Groothertog was Gediminas. Hij voerde een sterke expansiepolitiek naar het zuiden en zuid-oosten. Tegelijkertijd sloot hij wisselende allianties met de Bischop van Riga, de Orde en diverse andere heersers. Er ontstond een machtsevenwicht tussen de Orde en de Litouwers, geen van hen kon de ander tot een definitieve nederlaag dwingen.
Sluwe huwelijken van opvolgers van Gediminas veranderden dit machtsevenwicht. De kleinzoon van Gediminas, Jogaila, werd na een lange machtsstrijd samen met zijn neef Vytautas heerser van Litouwen. Tijdens die machtsstrijd werden de meest ongebruikelijke allianties gesmeed. De meest invloedrijke alliantie die het machtsevenwicht deed kantelen ontstond in 1384 en 1385. In Polen was een opvolgingscrisis ontstaan. Koning Louis liet bij zijn dood alleen twee dochters na. Maria was al getrouws, met Sigismund van Luxemburg, de 11-jarige Hedwig was alleen verloofd met Willem van Oostenrijk. De Poolse adel zag geen van beiden zitten als toekomstig Pools koning, ze zochten een nieuwe koning die de Poolse belangen tegenover de Duitse Orde goed kon verdedigen. Dus werd er een blik richting Litouwen geworpen. Jogaila werd uitgenodigd en accepteerde de uitnodiging. Hij trouwde met Hedwig, werd katholiek en Koning van Polen. Op 14 augustus 1385 werd in Kreve de Unie van Polen en Litouwen afgekondigd. Jogaila en de Litouwse adel lieten zich dopen. Jogailo ging regeren als Vladislav Jagiello. Na aanvakelijk verzet accepteerde zijn neef Vytautas de unie en werd Jogaila's plaatsvervanger in Vilnius. In de praktijk ontstond er een gemenebest van 2 onafhankelijke staten met een twee-hoofdige leiding. Jogaila als Pools koning en Vytautas als Litouws groothertog.
Expansie
Onder leiding van Vytautas ontwikkelde zich een uitgestrekt Litouws groothertogdom. De meeste staatsstructuren ten zuiden van Litouwen waren weggevaagd doord e diverse ruitervolkeren en hun afstammelingen. Het aantal sterke steden was gereduceerd tot Smolensk en Novgorod. Zelfs het oude religieuze centrum van Kiev was vrijwel helemaal verwoest. Moskovië was in die tijd een van de minder beduidende stadstaatjes, tribuutplichtig aan de Khan van de Gouden Horde.
In het machtsvacuüm na de tergtrekking van de diverse ruitervolkeren kon Litouwen zich razendsnel uitbreiden. Serieuze oorlogvoering was alleen nodig om Smolensk te veroveren. Novgorod was te sterk en werd niet betrokken bij de Litouwse expansie. De meeste staatjes gingen min of meer vrijwillig voer naar de Litouwse Groothertog. Deze trad in de plaats van de Khan. Aan hen waren zij schatplichtig. Maar hij beloofde ook hulp aan de plaatselijke edelen. Veelal werd een ver familielid van de oude groothertog Gediminas vorst van de nieuwe vazalstaat. De plaatselike structuren bleven in stand, de oude rechten werden zelfs schriftelijk gegarandeerd. Een groot deel van deze nieuwe gebieden lagen in de oude Baltische stamlanden. Niet uit te sluiten valt dat hier nog veel Balten woonden die nog niet door de Slaven waren geassimileerd.
Uiteindelijk zou deze staat tot aan de Zwarte Zee lopen. Zo ontstond er een los staatsverband waar meerdere volkeren door elkaar leefden, ieder met zijn eigen taal en gebruiken. De diverse religies werden erkend. Tenminste 5 religies werden beoefend in het groothertogdom, katholicisme, orthodox christendom, heidendom, islam en jodendom. Deze staatsstructuur bleef in stand zolang de groothertogen voldoende militaire macht hadden en tegelijkertijd de rechten en zelfstandigheid van de plaatselijke heersers ongemoeid lieten. Ook de afwezigheid van andere pretendenten was zeer belangrijk.
Dit wankele evenwicht bleef niet veel langer dan 1 eeuw in stand. Onder ander onder druk van de katholieke hierarchie werd de katholieke kerk meer bevoordeeld dan de andere kerken. Regelmatig zorgde het overlijden van een groothertog voor een bittere machtsstrijd waar beide pretendenten overal waar het maar kon hun allianties zochten, ook met de Duitse Orde, met het in opmars zijnde Moskovië, met de bischop van Riga of met ieder ander heerser die van nut kon zijn. In de 15e eeuw brokkelde als gevolg van diverse opvolgingsoorlogen de grondvesten van het groothertogdom af. Het was uiteindelijk de Moskouwse heerser Ivan III die hiervan profiteerde. Hij overtuigde diverse heersers van staatjes aan de oostkant van het groothertogdom hem als hun leenheer te erkennen en zo het groothertogdom te verlaten. Deze tendens werd versterkt omdat noch de groothertog, noch de Poolse koning bereid waren hun vazallen aan de oostgrens bij te staan tegen strooptochten van vazalstaten van Ivan III. In snel tempo stapten de diverse leenheren over naar Moskovië. Alleen in Novogorod was een omgekeerde tendens. Bevreesd door de almacht van Ivan III wilden zij aansluiting bij het veel vrijere groothertogdom. Maar ook voor hen was het te laat. Ivan III slaagde erin om Novogorod te veroveren. Zeker nadat Ivan III werd opgevolgd door een vande meest hardvochtige heersers in het Kremlin, Ivan de Verschrikkelijke was het pleit beslecht.
De slag bij Zalgiris en het einde van de macht van de Orde
Nog onder leiding van Vytautas en Jogaila werd in 1409 besloten de orde definitief te verslaan. Zowel Polen als Litouwen waren vrijwel van de zee afgesloten doordat de voornaamste handelssteden Gdanks en Memel in handen waren van de Orde. Met een machtige Orde aan de kust was het niet mogelijk om zowel Polen als Litouwen verder te ontwikkelen. Diverse allianties werden aangesproken om voldoende troepen te hebben. Uiteindelijk begonnen Vytautas en Jogaila een veldtocht met een voor die tijd immense troepenmacht bestaande uit Litouwers, Polen, Zjemajten Russen aangevuld met Tataarse en Boheemse huurlingen. Tegenover deze overmacht kon de orde een zwaar bewapend ridderleger stellen. Welliswaar kleiner maar indien goed geleid van hogere militaire kwaliteit. Op 14 juli kwam het tot een treffen tussen de plaatsen Grünwald en Tannenberg. De Duitse Orde had een geforceerde mars achter de rug door een verregend Pruisen. Maar op de dag van de slag zelf scheen een verzengende zon. Joigaila had het commando overgelaten aan de betere strateeg Vytautas. Die liet zijn Tataars huurlingen als eerste aanvallen in de voor hen gebruikelijke strategie, snel aanvallen, terugtrekken en hergroeperen. De grootmeester Konrad von Lichtenstein dacht bij de eerste terugtrekking van de Tataarse ruiters dat hij had gewonnen, begon een achtervolging en werd direct omsingeld. In de daaropvolgende slag sneuvelde meer dan tweederde van de ordensridders, inclusief vrijwel alle leidende persoonlijkheden. De overlevenden probeerden te vluchten naar de hoofdzetel van de Orde, de Mariënburg. Hier was Heinrich von Plauen achtergebleven. Hij was uiteindelijk de enige grote naam van de Orde die na de slag van Zalgiris nog leefde.
Na de slag van Zalgiris begon het leger van Jogaila en Vytautas aan een systematische verovering van Pruisen. Uiteindelijk kon alleen een in hun leger uitgebroken dysenterie hen stoppen. Versterkt door nieuwe ridders uit het westen kon de Duitse Orden hun Pruisische gebieden nog behouden. Aan uitbreiding van hun gebied was niet meer te denken.
Nog onder leiding van Vytautas en Jogaila werd in 1409 besloten de orde definitief te verslaan. Zowel Polen als Litouwen waren vrijwel van de zee afgesloten doordat de voornaamste handelssteden Gdanks en Memel in handen waren van de Orde. Met een machtige Orde aan de kust was het niet mogelijk om zowel Polen als Litouwen verder te ontwikkelen. Diverse allianties werden aangesproken om voldoende troepen te hebben. Uiteindelijk begonnen Vytautas en Jogaila een veldtocht met een voor die tijd immense troepenmacht bestaande uit Litouwers, Polen, Zjemajten Russen aangevuld met Tataarse en Boheemse huurlingen. Tegenover deze overmacht kon de orde een zwaar bewapend ridderleger stellen. Welliswaar kleiner maar indien goed geleid van hogere militaire kwaliteit. Op 14 juli kwam het tot een treffen tussen de plaatsen Grünwald en Tannenberg. De Duitse Orde had een geforceerde mars achter de rug door een verregend Pruisen. Maar op de dag van de slag zelf scheen een verzengende zon. Joigaila had het commando overgelaten aan de betere strateeg Vytautas. Die liet zijn Tataars huurlingen als eerste aanvallen in de voor hen gebruikelijke strategie, snel aanvallen, terugtrekken en hergroeperen. De grootmeester Konrad von Lichtenstein dacht bij de eerste terugtrekking van de Tataarse ruiters dat hij had gewonnen, begon een achtervolging en werd direct omsingeld. In de daaropvolgende slag sneuvelde meer dan tweederde van de ordensridders, inclusief vrijwel alle leidende persoonlijkheden. De overlevenden probeerden te vluchten naar de hoofdzetel van de Orde, de Mariënburg. Hier was Heinrich von Plauen achtergebleven. Hij was uiteindelijk de enige grote naam van de Orde die na de slag van Zalgiris nog leefde.
Na de slag van Zalgiris begon het leger van Jogaila en Vytautas aan een systematische verovering van Pruisen. Uiteindelijk kon alleen een in hun leger uitgebroken dysenterie hen stoppen. Versterkt door nieuwe ridders uit het westen kon de Duitse Orden hun Pruisische gebieden nog behouden. Aan uitbreiding van hun gebied was niet meer te denken.
Beste Ivo,
Voor wie is die lezing eigenlijk?
Wat wil je als speerpunt van je lezing hebben.
Wat wil je dat de toehoorders bijblijft.
Een Groothertogdom is dat geen vazalstaat van een grotere eenheid, volgens jou dus de Ghan van de Goudenhorde?
Voor wie is die lezing eigenlijk?
Wat wil je als speerpunt van je lezing hebben.
Wat wil je dat de toehoorders bijblijft.
Een Groothertogdom is dat geen vazalstaat van een grotere eenheid, volgens jou dus de Ghan van de Goudenhorde?
Er is mij gevraagd om een algemene lezing over de geschiedenis van het Balticum te geven. Ik heb de organisatoren al aangegeven dat dat wat algemeen is. Maar helaas, thema is blijven staan.quote:Op maandag 16 oktober 2006 23:34 schreef Thorical het volgende:
Beste Ivo,
Voor wie is die lezing eigenlijk?
Wat wil je als speerpunt van je lezing hebben.
Wat wil je dat de toehoorders bijblijft.
Een Groothertogdom is dat geen vazalstaat van een grotere eenheid, volgens jou dus de Ghan van de Goudenhorde?
Ik probeer dus een overzicht te geven wat er gebeurt is.
Litouwen was nooit een vazalstaat van de Gouden Horde. Moskou wel. Veel staatjes konden in die periode daar 'kiezen' van wie ze een vazalstaat wilden zijn. De keuze was echter beperkt en niet altijd mogelijk.
Litouwen werd wel op een gegeven moment een vazal van Polen. Maar pas in de periode die ik in een van de volgende posts zal beschrijven.
|
|
