Het verschil tussen atheïsten en religieuze mensen

God zit tussen onze oren

,,Het is een evidentie dat god niet bestaat, tenminste voor wie zich op
wetenschap baseert??, zegt emeritus Hugo Van den Enden, die jarenlang deel
uitmaakte van de Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen. ,,Als
redelijk wezen hoor je immers enkel die zaken te geloven die een rationele
en methodisch wetenschappelijke toets kunnen doorstaan??.

Allemaal goed en wel, maar hoe komt het dan dat miljoenen mensen zich al
eeuwenlang onderwerpen aan heel uiteenlopende vormen van geloof? Die vraag
is uiteraard niet nieuw, tal van wetenschappers uit verschillende
disciplines boog zich over deze kwestie. Denk maar aan cultureel
antropologen, psychologen of evolutionair biologen. Vrij recent komt daar
ook neurologisch onderzoek bij. Dat gaat er van uit dat er in onze hersenen
een zone is waar je religieuze ervaringen kunt lokaliseren, zoals ook met
verliefdheid of pijn het geval is. God zit dus tussen onze oren. Met god
bedoelen we hier alle vormen van godsdiensten en religies. Op zijn breedst
hoort bijvoorbeeld ook New Age in het rijtje thuis.
Begin dit jaar vond aan de universiteit een colloquium plaats over de
oorsprong van religieuze ervaringen. De organisatie was in handen van Skepp..
Tijdens het colloquium werd een wetenschappelijke verklaring gegeven voor
bijna-doodervaringen, er werd in de tijdsbalk van de menselijke evolutie
gezocht naar het ontstaan van geloofsvormen, en het hersenonderzoek werd er
toegelicht.

VRAAG: Waarom heeft het zin om in de hersenen naar god te zoeken?

Emeritus Van den Enden: ,,De basisgedachte is dat godsdiensten en religies
in feite psychologische verschijnselen zijn. Dus het moet mogelijk zijn om
ze wetenschappelijk te verklaren. Het punt is dat psychologie een soort
pre-wetenschap is, die pas fundeerbaar zal zijn als we de neurologische
basis van de verschijnselen kennen. Maar zover staan we nog niet. We kunnen
wel de sensibiliteit van de psyche neurologisch situeren, maar de complexe
betekenis- en taalsystemen nog niet??.

VRAAG: Als god enkel een product van onze hersenen is, kunnen we dan alles
wat bovennatuurlijk is op de helling zetten?

Emeritus Hugo Van den Enden: ,,Het religieuze zegt iets over de mens, niet
over het bovennatuurlijke of over god, want dat zijn vormen van collectieve
waan-zin. Gelovigen creëren een zogenaamde hogere en transcendente wereld.
Het begon bij de primitieve mens, waarmee ik bedoel die hij voor het
wetenschappelijk en technologisch tijdperk leefde. Hij zag in dat hij kon
handelen en dat dit ook een effect had. Maar voor de zaken die hij niet
begreep of die hem angst aanjaagden, creëerde hij figuren als de duivel of
god. Die kunnen net als de mens handelen en hebben ook intenties. Het
zogenaamde bovennatuurlijke is dus een uitvergroting van ons eigen
mensbeeld, als een soort blanco pagina die we vanuit de psyche gaan
inkleuren. We doen dit op een niveau waar rationele cognitie het niet meer
kan grijpen. Voor gelovigen is het nagenoeg onmogelijk om te aanvaarden dat
het zogenaamde hogere of bovennatuurlijke slechts psychologische fenomenen
zijn??.

VRAAG: Ondanks de evolutieleer van Darwin blijven miljoenen mensen geloven
dat hun god de wereld heeft geschapen?

Emeritus Hugo Van den Enden: ,,Ons brein zit zo in elkaar dat het niet
anders kan dan de vraag stellen waar het begin van alles is. Als er een god
is, wie heeft god dan geschapen? Als het heelal oneindig is, wat is er dan
daarnaast te zien? Enzovoort. Maar ons brein bedacht ook stoplappen: god is
eeuwig, god heeft geen begin en geen einde. Maar dit is niet denk-baar, je
kunt bij dit soort stoplappen niets verstandigs denken. En daar zit ook het
fundamenteel onderscheid tussen atheïsten en religieuze mensen. Atheïsten
weigeren ,,domme zaken?? te denken, dingen die hij eigenlijk niet kan
denken. Een begrip als god is immers denotatief leeg, dit wil zeggen dat het
geen concrete en grijpbare verwijzingswaarde heeft. Een religieuze persoon
denkt dat hij er iets bij denkt, maar dit is een waan. Religieuze mensen
kunnen geen vrede nemen met de kennis die op rationele gronden aanwezig is,
atheïsten kunnen daar best mee leven??.

VRAAG: Er duiken steeds nieuwe geloofsvormen op, denk maar aan New Age.
Waarom hebben zoveel mensen een geloof nodig?

Emeritus Hugo Van den Enden: ,,We worden geconfronteerd met een
onmiddellijke existentiële basiservaring in het leven. Er is de eindigheid
en gebrekkigheid van ons bestaan, denk maar aan dood, ziekte enzovoort. Veel
mensen vluchten maar wat graag weg in paradijselijke voorstellingen. Het
leven is ook willekeurig, de ene krijgt kanker de andere niet. Er is voorts
de willekeur van goed en kwaad: waarom werd de Spaanse dictator Franco
stokoud en Martin Luther King vermoord? Als compensatie voor deze willekeur
geloven velen dat in het nabestaan de goeden wel zullen worden beloond, de
slechten gestraft. Mensen zijn bovendien beperkt in al hun vermogens: we
zijn beperkt wijs, beperkt goed, beperkt doelmatig enzovoort. Dat leidt in
het monotheïsme tot de creatie van een wezen dat almachtig, algoed en alwijs
is. Kortom, religie is een troostend principe??.

VRAAG: Is dit troostend principe niet iets moois?

Emeritus Hugo Van den Enden: ,,Als mensen zich bij een bepaalde voorstelling
goed voelen, is daar niet per se iets tegen in te brengen, ook al gaat het
om een waan of om een illusie. ,,Zalig de armen van geest, de zalige
zotten??, denk ik dan. Maar er zitten tal van weerhaken aan. Religies houden
vast aan absoliteits-aanspraken, ze verdedigen hun leer als de enige ware.
Ook al ontkennen ze het, toch leidt dit tot intolerantie, bekeringsijver
enzovoort. Veel religies pikken ook culturele tradities op, zoals
vrouwenbesnijdenis of normen over de verhouding man-vrouw. In het kielzog
van religies is al duizenden jaren lang geweld gepleegd, gemoord, oorlog
gevoerd, werden mensen cultureel ontheemd enzovoort. Religieuze
voorstellingen mogen dan voor veel mensen een pijnstiller zijn voor alle
existentiële ellende, de geschiedenis laat heel wat kwalijke gevolgen zien.
Dit is trouwens nu nog zo, het is verontrustend ook. Bepaalde religieuze
voorschriften druisen in tegen het huidige wetenschappelijk wereld- en
mensbeeld. Vaak heeft dat zeer gevaarlijke gevolgen. Als je een
kankerpatiënt voorhoudt dat handoplegging als geneeswijze aanbevolen is, dan
help je die persoon wellicht naar de bliksem. Het is ook bijzonder triestig
dat in de Verenigde Staten een groot deel van de bevolking wil dat in het
onderwijs naast het Darwinisme ook het creationisme wordt gedoceerd. In het
creationisme is men ervan overtuigd dat de wereld een schepping van god
is??.