Democratie versus rechtsstaat?

quote:

Welkom in de juristocratie die Nederland heet.

quote:

Na de Tweede Wereldoorlog voltrok zich – haast onopgemerkt – een fundamentele politieke verandering waarbij democratie plaatsmaakte voor juristocratie. Deze verandering werd eerst doorgevoerd in landen die de oorlog hadden verloren: Duitsland, Italië en Japan. Daarna verspreidde juristocratie zich razendsnel.

In 1942 kenden enkel de Verenigde Staten en Noorwegen een vorm van sterke juridische toetsing; dat wil zeggen dat rechtbanken wetten die door de wetgever waren aangenomen ongedaan konden maken. Iets meer dan een halve eeuw later was dit al het geval in tachtig landen, en in 2010 was er reeds in honderdvijftig landen sprake van vormen van sterke juridische toetsing.

quote:

In een juristocratie worden de wetgever, de volksvertegenwoordigers en de regering onder voogdij van rechters geplaatst. Het principe van de scheiding van machten (dat overigens nooit volkomen duidelijk is geweest) wordt dan ingeruild voor een hiërarchisering van machten. Rechters krijgen de macht te oordelen over beleidsdaden, over wetten en zelfs over grondwetten. De rechters met die bevoegdheid maken deel uit van grondwettelijke hoven (GW), van het Supreme Court (SC) in de VS, van het Europees Hof van Justitie (EHJ), het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) en van andere rechtscolleges.

Het politieke stelsel dat zo ontstaat, verlaat het principe van de volkssoevereiniteit, zoals het bijvoorbeeld geformuleerd werd in de grondwettelijke teksten van het Verenigd Koninkrijk: “Parliament has the right to make or unmake any law whatever, and further, that no person or body is recognised by the law of England as having a right to overrule or set aside the legislation of Parliament.” Dat is verleden tijd. Op vele plekken zien we nu regimes waarin niet verkozenen het recht hebben wetten ongeldig te verklaren of terzijde te schuiven. Deze verandering heeft zich bijzonder snel, maar op verschillende manieren voltrokken.

quote:

Juristocratie begint met het invoeren van wat ‘sterke juridische toetsing’ wordt genoemd. Daarbij krijgen rechters de bevoegdheid om beleidsdaden onwettig, wetten ongrondwettelijk of in strijd met verdragen te verklaren. De wetgever heeft daarbij niet de mogelijkheid het oordeel naast zich neer te leggen.

Het laatste en hoogste woord is dan dus niet langer aan de vertegenwoordigers van het volk, maar aan de rechter of een beperkt aantal rechters. Laatstgenoemden kunnen hierdoor de facto wetten maken, omdat zij rechten kunnen interpreteren die zijn opgenomen in grondwetten en verdragen.

quote:

Het vestigen van juristocratie laat de uiterlijke verschijningsvormen van democratie niet verdwijnen. Er worden verkiezingen gehouden, regeringen gewisseld en stemmingen gehouden in het parlement, maar de maatschappelijke gevolgen daarvan worden kleiner.

Het is daarom correcter om te spreken van een trivialisering of residualisering van de democratie dan van het verdwijnen ervan. De residuele democratie heeft een aantal eigenschappen dat inmiddels zichtbaar wordt. Eén ervan is dat politiek verwaarloosbare minderheden toch hun wil aan de meerderheid kunnen opleggen via het beroep op rechters. Daartoe zetten georganiseerde minderheden – die vaak kunnen rekenen op gulle geldschieters – systematisch een aantal middelen in, zoals Strategic Litigation (SL) en het scheppen van een gunstige Legal Opportunity Structure (LOS).

quote:

De verspreiding van juristocratie beïnvloedt residuele democratie ook op andere manieren. De specifiek politiek-democratische manier van denken – er zijn nu eenmaal verschillende belangen en opvattingen, daarom is een compromis waarin een meerderheid zich kan vinden een goede zaak – wordt vervangen door een juridische manier van denken: iemand heeft gelijk en iemand ongelijk, iemand is schuldig en iemand onschuldig en dus slachtoffer. Dit leidt tot een meer moraliserende toon in politieke debatten. Zoeken naar schuld en complotten wordt belangrijker dan het begrijpen van andere, tegengestelde belangen en standpunten.

Ook treedt een verarming van de politieke vertegenwoordiging op doordat talentvolle en betrokken mensen zien dat ze sneller iets kunnen bereiken via SL en een gunstige LOS. Uiteraard draagt de residualisering van de democratie ook bij aan het nu wijdverbreide gevoel dat stemmen geen zin heeft, omdat politici niet luisteren naar de kiezers.

quote:

In Europa wordt het bestaan van juristocratie niet zelden ontkend. Soms met het absurde argument dat rechters de wet niet interpreteren, maar toepassen. En doorgaans door te stellen dat in de hiërarchie van machten de wetgever bovenaan blijft staan omdat deze de wet en grondwet altijd kan aanpassen als rechters ze gebruiken op een manier die de meerderheid of de bijzondere meerderheid niet zint.

Een sterk argument is dat niet. Grondwetten kunnen niet zo gemakkelijk worden veranderd en het veranderen van verdragen (de Europese verdragen of het Verdrag voor de Rechten van de Mens) is bijna onmogelijk. Daarnaast zou de wet al snel nog rommeliger en onoverzichtelijker worden als rechterlijke uitspraken die door een meerderheid van het parlement worden afgekeurd steeds weer aanleiding zouden geven tot wetswijzigingen die sterk getekend zijn door de specifieke omstandigheden waaronder ze tot stand komen.

Het bestaan van de juristocratie wordt vaak ontkend, of bij erkenning wordt er gewezen op de voordelen. Zo zou het de samenleving behoeden voor tirannie van de meerderheid en de rechten van individuen en minderheden beter beschermen. Dit is echter een empirisch vraagstuk; voorlopig is er geen overtuigende evidentie dat sterke juridische toetsing leidt tot een betere bescherming van rechten.

quote:

Om de democratie te herstellen lijkt het me daarom veel interessanter om de piste van een volksberoep te verkennen. Het algemene principe zou zijn dat een gerechtelijke uitspraak waartegen geen beroep meer mogelijk is, en die voor de gehele samenleving van belang is omdat deze uitspraak een wet of een beleidsdaad vernietigt of een dwangsom oplegt aan de gemeenschap, het voorwerp kan vormen van een parlementair debat. Verder zou deze uitspraak door een bijzondere meerderheid in het parlement of een gewone meerderheid in een referendum kunnen worden verworpen.

quote:

Op dinsdag 14 januari 2025 18:28 schreef djantje het volgende:

[..]
Toch lukt dit niet helemaal (vind ik dan), want als je ziet wat er met de stikstofwetgeving gebeurd, nu is Greenpeace aan het procederen, wat voor een tegenvaller van 10-15 miljard euro in de rijksbegroting kan zorgen.

Deze 10-15 miljard gaat dan (mogelijk) per gerechtelijke uitspraak afgedwongen worden om in de rijksbegroting te komen, ik vind dat best extreem. Ik vind eigenlijk dan zo'n uitgave via de 2e kamer zou moet worden beslist, niet via het gerecht. (Je kunt de vraag stellen; welk recht wordt er behaald als dit zou uitkomen, volgende week)

Ik denk dan, er is dan dus niet goed nagedacht bij (en na) de invoering van deze wet wat de implicaties zouden kunnen of moeten zijn in de toekomst.