C&H Cultuur & Historie
Van Soemerië tot Moskovië en van de Gouden Eeuw tot de Slag bij de Somme. Je vindt het in dit forum.
Medefokkerts, ik ben al vanaf jongs af aan enorm gecharmeerd van de Oudheid. Dan moet men denken aan bijvoorbeeld Egypte en Griekenland, maar voornamelijk ook van het Romeinse Rijk. Over het eerdergenoemde zal ik wellicht ook een topic openen, mocht het tot zover komen. 
Het Romeinse Rijk is in alle opzichten fascinerend. Hun opbouw van een duizend-jarig rijk, de mythische legendes, hun omwenteling van koningschap naar aristocratie naar keizerrijk, de opbouw van hun economie, hun weergaloze veldslagen, hun filosofie, alle namen die we onthouden hebben van die tijd tot nu, zoals Julius Caesar, Augustus, Cicero, Seneca et cetera.
Daarom zou ik graag een ode aan de geschiedenis willen brengen via dit topic. Dit doe ik aan de hand van een chronologische volgorde, waardoor elk deel elkaar zal opvolgen. Dus vandaar de gedachte voor deze reeks. We zien wel waar het schip strandt.
Deel #1: Romelus en Remus
Aeneas als voorouder
Lang voordat Romulus en Remus waren geboren, woedde er in Troje een oorlog tussen de Trojanen en de Grieken. Aeneas, zoon van Aphrodite en Anchises, was een vooraanstaand elitesoldaat van Troje, waarbij werd gezegd dat enkel Hector hoger stond in rang. Vergilius (Mantua, 15 oktober 70 v.Chr. – Brindisi, 21 september 19 v.Chr.) beschreef in zijn meesterwerk, Aeneas, dat de gelijknamige hoofdpersoon een droom kreeg van Hector die hem vertelde dat hij moest vluchten uit Troje. De koppige Aeneas bleef daarentegen doorvechten in het bezette gebied, totdat hij doorkreeg dat het een verloren strijd was en staakte het vechten. Genoodzaakt volgde Aneas het advies op van Hector en redde een klein collectief van een zekere dood, waaronder zijn vader, Anchises, zijn zoontje, Ascanius, en een paar omstanders. Deze groep zou bekendstaan als de Aneads. Na vele omzwervingen en avonturen belandde hij met zijn gezelschap uiteindelijk op het Italiaanse vasteland, waarna zijn zoon Ascanius de stad Alba Longa zou stichten - 19 kilometer zuid-oosten van de latere grootmacht.
Alba Longa werd gesticht door de zoon van Aeneas, Ascanius
Aeneas' vlucht uit Troje met zijn vader op zijn rug - sculptuur van Bernini uit 1618
Amulius en de drenkelingen
In Romeinse mythologie werd beschreven dat de broeders Numitor en Amulius een afstammeling waren van de Trojaanse held Aeneas en diens zoon Ascanius, stichter van Alba Longa. Zowel Numitor als Amulius maakten aanspraak op de troon. Laatstgenoemde werd koning, maar wilde kosten wat het kostte zijn macht consolideren en behouden. Dit deed hij door de dochter van zijn broer Numitor, Rhea Silvia een Vestaalse maagd te laten worden. Vestaalse maagden zijn priesteressen die een eed hebben gezworen om hun leven lang kuis en celibaat te blijven. Als zij dus een Vestaalse maagd zou worden, zou zij door die eed geen kinderen mogen krijgen. Dus als Rhea Silvia een Vestaalse maagd zou worden, zou ze ook geen nakomelingen met macht kunnen krijgen - dit tot grote tevredenheid van Amulius, die daardoor minder potentiële rivalen voor zijn troon had.
Desondanks werd Rhea Silvia alsnog zwanger tegen haar eed in. Om onder haar schending van haar eed uit te komen, beweerde ze dat Mars, de god van oorlog, haar bezwangerd had. Dit zou duiden als een teken van de goden, waardoor ze gevrijwaard zou worden voor eventuele straffen. Ze zou uiteindelijk een van de meest fameuze tweeling baren die de wereld ooit gekend heeft: Romelus en Remus, waarbij Romulus de uiteindelijke stichter van één van de grootste antieke steden aller tijden zou worden.
Overzicht stamboom Romelus en Remus
Mars, de vermoedelijke vader, en moeder Rhea Silvia, geschilderd door Peter Paul Rubens in 1617
Amulius was ziedend toen hij het hoorde, en voerde een bevel uit om de pasgeboren tweeling te laten verdrinken in de rivier, genaamd de Tiber. De tweeling werd door een wachter in een mandje gelegd. Deze mand werd daarna in de rivier gegooid met een onvermijdelijke dood als bedoeling. De moeder van de tweeling, Rhea Silvia, werd in een anonieme kerker gegooid om weg te kwijnen van deze aardbodem. Amulius hoopte hiermee dat al zijn problemen waren opgelost. Met de gedachte dat de troonaanjagers weggewerkt waren, kon zijn regime in stand blijven.
De vondelingen
Wonder boven wonder overleefden de pasgeborenen de oversteek van de rivier Tiber - het woelige water was niet onstuimig genoeg om de krachtige tweeling te laten verdrinken. Aan de andere kant van de oever konden ze een houvast vinden, totdat de drenkelingen werden gevonden. Uiteindelijk werden de noodlijdende broers gevonden door een gevaarlijke wolvin. In plaats van het tweetal te verscheuren met haar tanden en klauwen, bracht zij tot ieders verbazing de tweeling tot veiligheid in een grot. Deze inwendige holte zou later bekendstaan als de Lupercal, die lag aan de onderkant van het Palatijn. De Palatijn is één van de zeven heuvels ten noord-oosten van Alba Longa, en tevens het voorname strijdtoneel die de geschiedenisboeken vol zou schrijven. De wolvin voedde de pasgeborenen op en onderhield ze door ze eten en drinken te verschaffen. Zo voorzag zij in de basisbehoeftes. Deze wolvin zou later hét symbool worden van één van de machtigste gebieden die de wereld ooit heeft gezien.
Romulus en Remus als vondelingen weergegeven in Lupa Capitolina
Palatine hill = de Palatijn
Toen Romulus en Remus ouder waren, werden ze uiteindelijk gevonden door een herder. De naam van deze hoeder was Faustulus. De tweeling waren namelijk wild opgevoed door een wolvin en zo ter vondeling opgenomen door Faustulus. Hij bracht het tweetal naar zijn stal waar diens vrouw, Acca Larentia, hun met open armen opwachtte. Onder hun hoedanigheid groeiden de broers verder op in het bescheiden huis van Faustulus en Larentia. Romulus en Remus bleken al snel losbandig te zijn. Volgens de overlevering vormden zij jeugdbendes, waarbij ze het gebied terroriseerden met gewelddadigheden. Zo probeerden zij het willekeurige vee van herders die in de nabijheid woonden te stelen voor eigen gewin.
Faustulus en de twee vondelingen, Mignard (1654)
De twee broers stalen op een bepaalde dag een willekeurige vee op het platteland. Remus werd hiervoor opgepakt. Het vee bleek namelijk niet toe te behoren tot zomaar een willekeurige herder, maar tot een heel machtig man. Door deze vergissing werd Remus meegenomen ter ondervraging. Uit dit verhoor kwam naar boven wiens vee het was: de kudde behoorde toe aan een grootvader, die zijn kleinkinderen had verloren in de rivier. Zijn naam was Numitor, de broer van Amulius en de vader van Rhea Silvia. Remus overtuigde Numitor uiteindelijk ervan dat hij en zijn tweelingbroer afstammelingen waren van hem en dat de rechtmatige troon van Alba Longa toebehoorde aan Numitor.
Amulius' angst om zijn troon te verliezen door de nakomelingen bleek niet ongegrond te zijn geweest. Door de reconnaissance van de verloren familieleden, kwamen zij tot het plan om Amulius af te zetten. Dit plan werd uiteindelijk in werking gesteld; Amulius werd gedood door zijn gevreesde troonaanjagers, Romulus en Remus. Hun grootvader Numitor werd hierdoor de nieuwe koning van Alba Longa.
Het ontstaan van Rome
Numitor werd dus de nieuwe koning van Alba Longa, ten koste van zijn broer Amulius. Romulus en Remus keerden na dit avontuur terug naar de Tiber om een eigen stad te stichten. Hier vonden zij twee heuvels - de Palatijn en de Aventijn. Remus koos de zuidelijker gelegen Aventijn, terwijl Romulus de noordelijker gelegen Palatijn uitkoos. Ze kregen beiden ruzie over de locatie, aangezien zij de stad op hun eigen heuvel wilden stichten. Het werd besloten dat er een teken van de Goden van pas moest komen. Dit teken zou de doorslag moeten geven op welke heuvel de legendarische stad gebouwd zou moeten worden.
Kaart van de zeven heuvels in Rome
Inhoudelijk hield dat in dat er gieren over de heuvel moesten vliegen. Als er gieren over de Aventijn vlogen, dan werd Remus de nieuwe koning. Mochten de gieren over de Palatijn vliegen, dan werd Romulus de nieuwe koning. Ze wachtten in spanning af. Na verloop van tijd vlogen er zes gieren over de Aventijn. Remus begon al te juichen, totdat Romulus beweerde dat hij twaalf gieren over zijn heuvel zag vliegen. Romulus beriep zich erop dat het aantal gieren de beslissende doorslag diende te geven.
Het omen had meer vraagtekens dan opheldering opgeleverd. De twee broers waren steeds meer in dispuut met elkaar, die uiteindelijk resulteerde in een heftige ruzie. Romulus besloot een stadsmuur te bouwen om zich van zijn broer af te wenden. Dit irriteerde Remus dusdanig dat hij besloot om over de muur heen te springen. Hierdoor bespotte hij de gebouwde stadsmuur van zijn naaste bloedverwant. Romulus kon door deze denigrerende actie zijn woede niet meer inhouden en doodde zijn bloedeigen broer.
Romulus werd koning van de Palatijn, nadat hij zijn broer had omgebracht. Hierop kon zijn nieuwe stad gesticht worden. De naam liet niet lang op zich duren, want hij vernoemde de plaats uiteindelijk naar zichzelf. Deze naam zou door de eeuwen blijven voortbestaan als herinnering van het grootste Europese rijk in de wereldgeschiedenis aller tijden. De naam die hét voorbeeld was voor elk groot imperium dat achteraf is geboren. Iedereen die ooit een discussie over de algemene historie heeft gevoerd, kon uiteindelijk altijd herleid worden naar deze geschiedkundige plaats. Niet enkel de politieke, militaire, economische en bouwkundige innovaties zijn fascinerend om te bestuderen, maar ook de samenzweringen, intriges en de regelrechte tirannie zijn onderworpen aan een groot onderdeel van gigantische studies. Het was de bouwplaats van aquaducten, het marmer van de sanitatie en de rots waaruit de wegen zijn gekerfd. Deze veelzijdige plek zou de bakermat vormen van de moderne maatschappij zoals wij die hedendaags kennen.
We hebben het hier uiteraard over Rome - gesticht op wellicht het belangrijkste datum voor elke Romein: 21 april 753 v.Chr.
Dit verjaardagsfeest, genaamd Natale di Roma, wordt nog ieder jaar gevierd door de inwoners van Rome. De inwoners verkleden zich massaal als een Romeins inwoner en trekken naar het Circus Maximus tijdens een grote parade.
In dit filmpje wordt Natale di Roma gevierd op 21 april, de verjaardag van Rome
Het rode festival
Romulus, stichter van Rome, consolideerde zijn macht door zijn gebied en territorium uit te breiden. Hij zorgde voor bevolkingsgroei door bannelingen en voortvluchtigen asiel te verlenen. Zo werd de populatie aangesterkt tot een behoorlijke bevolkingsaantal. Dit zorgde uiteindelijk voor een probleem: de populatie was voornamelijk mannelijk en bestond bovendien uit boeven en schurken. Romulus bedacht een sluw plan om van dat hardnekkige probleem af te komen.
De koning van Rome organiseerde een festival die kon dienen als toneel van zijn strijdplan. Hij nodigde de Sabijnse bevolking uit om bij de Romeinen een vrijgevig feest te vieren. Onder het voorwendsel dat ze banden gingen aanhalen c.q. verbeteren, gingen de Sabijnen overstag. De Romeinen kwamen met het voorstel om niet alleen de mannelijke Sabijnen toe te laten, maar spoorden de gasten ook aan om hun vrouwen en dochters mee te nemen.
Tijdens het festival werden de betrekkingen al heel snel vijandig: de Romeinen trokken hun zwaarden op bevel van de meedogenloze Romulus. Zij joegen de mannelijke wederhelften van de Sabijnen weg uit het gebied. Enkel de moeders en dochters bleven over - zij werden overgeleverd aan de lelijke grillen van de Latijnen. De gevluchte mannelijke Sabijnen zwoeren wraak op de Romeinen, en gingen zich voorbereiden op oorlog in Rome om hun vrouwen met geweld terug te halen.
De Sabijnse maagdenroof van Giambologna, Loggia dei Lanzi in Florence (1583)
De interventie van de Sabijnse maagden
De twee partijen besloten het uit te vechten op het publieke domein en de gezworen vijanden kwamen tegenover elkaar te staan. De Sabijnse vrouwen waren inmiddels verliefd geworden op de Romeinen (of ze waren uiteraard bang dat hun oorspronkelijke familie uitgemoord zou worden) en besloten om voor vrede te zorgen tussen de twee kemphanen. Dit deden de vrouwen door pontificaal tussen de twee strijdende partijen te staan, waarbij ze noodkreten slaakten om de gevechten te staken. Ontdaan door deze lokroep, stopten beide partijen ook daadwerkelijk met vechten. Geen van hen wilde namelijk onnodig bloedvergieten. Dit leidde uiteindelijk tussen een vredespact tussen Rome en de Sabijnen. Door deze vrede kon Rome zich verder uitbreiden tot grotere hoogtes. De Sabijnen werden hun nieuwe bondgenoot, waarbij hun vrouwen achterbleven in Rome.
De Sabijnse maagden die de Sabijnen en Romeinen uit elkaar houdt - schilderij van Jacques-Louis David (1799)
De dood van Romelus
De dood van Romulus is omringd met veel mysterie; vele theorieën doen zich de ronde met betrekking tot zijn overlijden. Om met de eerste theorie te beginnen; hij werd opgenomen in de hemel door zijn goddelijke vader Mars tijdens een bliksemstorm. Dit fenomeen zou zich hebben afgespeeld op Campus Martius (het Marsveld), terwijl hij een militaire parade aanschouwde. Tijdens een blikseminslag zou er een dichte mist zijn opgedoemd die de koning verhulde. Nadat de mist weer was opgetrokken, bleek er geen spoor meer te zijn van Romulus. Hij was simpelweg verdwenen. Al snel gingen de geruchten dat hij werd opgenomen door zijn rechtmatige vader, Mars. In de hemelopname zou Romulus transformeren naar de god Quirinus.
Door de transformatie die Romulus onderging in de hemelopname werd hij uiteindelijk dus goddelijk. Hierdoor zou men kunnen stellen dat Rome de uitgekozen stad was voor grootsheid, aangezien de stichter tot een god werd getransformeerd. Dit droeg allemaal bij aan de cult die de Italiaanse stad wilde postuleren. De Romeinen zagen zich dus indirect als de bevoorrechte en superieure mensen om dit wereldbeeld tentoon te stellen.
Het is vrij onwaarschijnlijk dat Romulus tijdens een bliksemstorm plots was verdwenen om in de hemel te worden opgenomen. Waarschijnlijker is het scenario (mocht dit mythische personage überhaupt hebben bestaan) dat hij werd vermoord door de mensen die hem omringden. Hierop is dan ook de tweede theorie gebaseerd: deze bestaat uit het feit dat hij door patriciërs en senatoren werd omgebracht. Deze groep mensen werden wantrouwig door het gedrag van de nieuwe leider. Zo werd hij als autocratisch en tiranniek bestempeld door zijn mede wetgevers.
Quote van Plutarchus
Op 17 februari werd de feestdag Quirinalia gevierd. Deze datum zou op dezelfde dag vallen dat Romulus opsteeg naar de hemelen.
Mogelijke aanwijzingen voor het bestaan van Romulus
Romulus' bestaan, leidt tot veel twijfel tussen veel historici. Recentelijk is er door archeologen een grafkelder gevonden die het antwoord zou moeten geven op deze vraag. Het zou gaan om een ondergrondse kamer, waarin een sarcofaag en altaar aanwezig zijn ter ere van een wolvenkind uit Rome. Deze vondst zou een doorbraak zijn voor de antieke archeologie; het zou namelijk gaan om de mogelijke grafkelder van Romulus.
De mogelijke grafkelder van Romulus
Dat het daadwerkelijk om zijn graf zou gaan, zijn de experts verdeeld. Deze vondst werd door de archeologen grootschalig uitgemeten als hét bewijs dat Romulus echt zou hebben bestaan. Toch zijn er enkele hoogleraren kritisch op deze mogelijke monumentale vondst. Zij beroepen zich op het feit dat de grafkelder veel jonger is dan de vermoedelijke leefperiode van deze fameuze Romeinse koning.
De mythe in perspectief
Het lijkt zeer onwaarschijnlijk dat deze fabel zich in de werkelijkheid heeft afgespeeld. Het is meer een indicatie hoe het morele stelsel van de Romeinen in elkaar stak. Vandaar dat ze deze kwestie probeerden te vatten in een allegorie, die samen zou vallen met het ontstaan van de vergane metropool. Om dit verder uit te weiden dient dit uiteraard in een bepaald perspectief geplaatst te worden.
Voordat Rome een supermacht werd, was Oud-Griekenland het grote voorbeeld van de Romeinen. Ze keken op naar een poëet als Homerus die boeken schreef als de Illiad en de Odysee. Ook was de mythologie van de Grieken een groot inspiratiebron voor de inwoners van Rome. Door deze mythische verhalen en poëzie kregen de stadstaten van Oud-Griekenland, met name Athene, Sparta en Kreta, in zichzelf een identiteit. De Romeinen wilden een zelfde vorm van grootsheid benaderen door een methode die zij het gehele Rijk door zouden gebruiken: ze gingen het kopiëren en gieten in hun eigen mal. Dit deden zij bijvoorbeeld ook met de Etrusken - hier wordt in de volgende topics dieper op ingegaan. Zo namen ze niet alleen de Griekse goden over en doopten ze naar Romeinse namen, maar emuleerden ook de Illiad en de Odysee door een eigen mythologisch verhaal na te bootsen in de vorm van Romulus en Remus. Door een allegorie te binden aan Rome kreeg de verheven stad de status van de Oude Grieken.
Daarbij komt in dit mythologisch verhaal ook de instelling en mentaliteit van Rome naar voren. De Romeinen stonden bekend als een meedogenloos volk die andere naburige stammen nietsontziend tot hun knieën brachten. Zo spreekt het volgende contrast boekdelen; de kwetsbaarheid van twee pasgeborenen in relatie tot het gevaar die de opvoeding door een wolvin met zich meebrengt. Het lijkt een vergelijking met Rome zelf te zijn; ook zij had te maken met enorme weerstand als kwetsbare stadstaat. Desondanks kon zij overleven door pure meedogenloosheid en wolven-instinct. Uiteindelijk zou zij haar wil uitoefenen op naburige regio's door hen te overwinnen door strijd en gebrek aan morele waardes. Het mag dan ook geen verrassing heten dat de god van oorlog, Mars, geïdentificeerd wordt als de vader van de tweeling, Romulus en Remus. Zo transformeerde Rome zich van een kwetsbare broze stad naar een hongerige wolf die zich enkel kon voeden met meer macht en territoria door voornamelijk oorlogsvoering. Deze parabool komt ook terug in het verhaal van Romulus en de Sabijnse maagdenroof; door meedogenloos en gewetenloos te handelen, konden de Romeinen de vrouwen van de Sabijnen beroven. In dit verhaal ontbreekt overduidelijk iedere vorm van moraal. Ongehinderd door enig moreel besef in combinatie met genadeloosheid kon Rome doorgroeien naar een ongekende supermacht.
De onderlinge broedertwisten is een herhalend motief in deze mythe. Zo strijden de broers Amulius en Numitor om de troon van Alba Longa, evenals Romulus en Remus die strijden voor het ontstaan van Rome. Amulius probeerden de kleinzonen van zijn broer om te brengen, omdat hij bang was om macht te verliezen. Uiteindelijk hervond Numitor zijn kroost en vermoordde zijn broer in koele bloede. Hierdoor kon hij zelf naar macht grijpen en zich kronen tot koning van Alba Longa. Romulus vermoordde zijn broer om dezelfde redenen; Romulus wilde zelf de stichter worden van Rome ten koste van zijn broer Remus. Hierna werd Romulus de stichter van Rome.
De oorzaak van dit herhalend motief is gelegen in meerdere argumenten. Het zou kunnen zijn dat zulke familietwisten niet ongewoon waren in die tijd. Macht corrumpeert, waardoor het afzetten of vermoorden van een familielid voor persoonlijke glorie weliswaar tragisch was, maar helaas niet zeldzaam. Doordat zulke incidenten niet ongebruikelijk was, konden er wellicht genoeg voorbeelden als ankerpunt dienen - het principe van Sodom en Gomorra, en schering en inslag.
Daarentegen is het ook mogelijk dat juist het vermoorden van een broer of diens kroost tot de verbeelding sprak, waardoor de allegorie aan kracht had gewonnen. Het is het geweld, de offers die het gebracht heeft, die Rome heeft laten ontstaan. Het is als het ware een grote bloedwraak die de metropool tot stand heeft gebracht.
Al met al is het verhaal van de wolvenkinderen fascinerend, omdat het verhaal zoveel lagen heeft in correspondentie met het ontstaan van Rome. Het is een overkoepelend verhaal die de instelling van de gemiddelde Romein moest vatten. In dat proces creëerde de mythe ook het bestaansrecht van Rome. Een soort volksverhaal die de Romeinse bevolking identiteit gaf, zoals het christendom (eigenlijk bijna alle monotheïstische bewegingen) later ook zouden doen. Dat het ironisch is dat juist christendom indirect zorgde voor de val van Rome, is een verhaal voor een ander topic.
______________________________________________________________
Dit is het einde van deel 1. Hopelijk hebben jullie ervan genoten.
Het Romeinse Rijk is in alle opzichten fascinerend. Hun opbouw van een duizend-jarig rijk, de mythische legendes, hun omwenteling van koningschap naar aristocratie naar keizerrijk, de opbouw van hun economie, hun weergaloze veldslagen, hun filosofie, alle namen die we onthouden hebben van die tijd tot nu, zoals Julius Caesar, Augustus, Cicero, Seneca et cetera.
Daarom zou ik graag een ode aan de geschiedenis willen brengen via dit topic. Dit doe ik aan de hand van een chronologische volgorde, waardoor elk deel elkaar zal opvolgen. Dus vandaar de gedachte voor deze reeks. We zien wel waar het schip strandt.
Deel #1: Romelus en Remus
Aeneas als voorouder
Lang voordat Romulus en Remus waren geboren, woedde er in Troje een oorlog tussen de Trojanen en de Grieken. Aeneas, zoon van Aphrodite en Anchises, was een vooraanstaand elitesoldaat van Troje, waarbij werd gezegd dat enkel Hector hoger stond in rang. Vergilius (Mantua, 15 oktober 70 v.Chr. – Brindisi, 21 september 19 v.Chr.) beschreef in zijn meesterwerk, Aeneas, dat de gelijknamige hoofdpersoon een droom kreeg van Hector die hem vertelde dat hij moest vluchten uit Troje. De koppige Aeneas bleef daarentegen doorvechten in het bezette gebied, totdat hij doorkreeg dat het een verloren strijd was en staakte het vechten. Genoodzaakt volgde Aneas het advies op van Hector en redde een klein collectief van een zekere dood, waaronder zijn vader, Anchises, zijn zoontje, Ascanius, en een paar omstanders. Deze groep zou bekendstaan als de Aneads. Na vele omzwervingen en avonturen belandde hij met zijn gezelschap uiteindelijk op het Italiaanse vasteland, waarna zijn zoon Ascanius de stad Alba Longa zou stichten - 19 kilometer zuid-oosten van de latere grootmacht.
https://www.britannica.com/topic/Ascaniusquote:Ascanius, in Roman legend, son of the hero Aeneas and the traditional founder of Alba Longa, probably the site of the modern Castel Gandolfo, near Rome.
Alba Longa werd gesticht door de zoon van Aeneas, Ascanius
Aeneas' vlucht uit Troje met zijn vader op zijn rug - sculptuur van Bernini uit 1618
Amulius en de drenkelingen
In Romeinse mythologie werd beschreven dat de broeders Numitor en Amulius een afstammeling waren van de Trojaanse held Aeneas en diens zoon Ascanius, stichter van Alba Longa. Zowel Numitor als Amulius maakten aanspraak op de troon. Laatstgenoemde werd koning, maar wilde kosten wat het kostte zijn macht consolideren en behouden. Dit deed hij door de dochter van zijn broer Numitor, Rhea Silvia een Vestaalse maagd te laten worden. Vestaalse maagden zijn priesteressen die een eed hebben gezworen om hun leven lang kuis en celibaat te blijven. Als zij dus een Vestaalse maagd zou worden, zou zij door die eed geen kinderen mogen krijgen. Dus als Rhea Silvia een Vestaalse maagd zou worden, zou ze ook geen nakomelingen met macht kunnen krijgen - dit tot grote tevredenheid van Amulius, die daardoor minder potentiële rivalen voor zijn troon had.
Desondanks werd Rhea Silvia alsnog zwanger tegen haar eed in. Om onder haar schending van haar eed uit te komen, beweerde ze dat Mars, de god van oorlog, haar bezwangerd had. Dit zou duiden als een teken van de goden, waardoor ze gevrijwaard zou worden voor eventuele straffen. Ze zou uiteindelijk een van de meest fameuze tweeling baren die de wereld ooit gekend heeft: Romelus en Remus, waarbij Romulus de uiteindelijke stichter van één van de grootste antieke steden aller tijden zou worden.
Overzicht stamboom Romelus en Remus
Mars, de vermoedelijke vader, en moeder Rhea Silvia, geschilderd door Peter Paul Rubens in 1617
Amulius was ziedend toen hij het hoorde, en voerde een bevel uit om de pasgeboren tweeling te laten verdrinken in de rivier, genaamd de Tiber. De tweeling werd door een wachter in een mandje gelegd. Deze mand werd daarna in de rivier gegooid met een onvermijdelijke dood als bedoeling. De moeder van de tweeling, Rhea Silvia, werd in een anonieme kerker gegooid om weg te kwijnen van deze aardbodem. Amulius hoopte hiermee dat al zijn problemen waren opgelost. Met de gedachte dat de troonaanjagers weggewerkt waren, kon zijn regime in stand blijven.
https://sites.google.com/site/romewerkelijkheid/romulus-en-remusquote:Amulius had vernomen dat hij op zijn beurt van de troon gestoten zou worden door de kleinzonen van zijn broer. Hij moest dus voorkomen dat Numitor kleinzonen zou krijgen. Hij beval zijn nicht Rhea Silvia, de enige dochter van Numitor, om een Vestaalse maagd te worden om zo haar kuisheid te bewaren. Op deze manier zouden er geen nakomelingen zijn.
https://www.thoughtco.com/romulus-roman-mythology-119619quote:The story of Romulus, his twin brother Remus, and the founding of the city of Rome is one of the most familiar legends about the Eternal City. The basic legend of how Romulus came to be the first king of Rome begins with the god Mars impregnating a Vestal Virgin named Rhea Silvia, daughter of a rightful, but deposed king.
De vondelingen
Wonder boven wonder overleefden de pasgeborenen de oversteek van de rivier Tiber - het woelige water was niet onstuimig genoeg om de krachtige tweeling te laten verdrinken. Aan de andere kant van de oever konden ze een houvast vinden, totdat de drenkelingen werden gevonden. Uiteindelijk werden de noodlijdende broers gevonden door een gevaarlijke wolvin. In plaats van het tweetal te verscheuren met haar tanden en klauwen, bracht zij tot ieders verbazing de tweeling tot veiligheid in een grot. Deze inwendige holte zou later bekendstaan als de Lupercal, die lag aan de onderkant van het Palatijn. De Palatijn is één van de zeven heuvels ten noord-oosten van Alba Longa, en tevens het voorname strijdtoneel die de geschiedenisboeken vol zou schrijven. De wolvin voedde de pasgeborenen op en onderhield ze door ze eten en drinken te verschaffen. Zo voorzag zij in de basisbehoeftes. Deze wolvin zou later hét symbool worden van één van de machtigste gebieden die de wereld ooit heeft gezien.
Romulus en Remus als vondelingen weergegeven in Lupa Capitolina
Palatine hill = de Palatijn
Toen Romulus en Remus ouder waren, werden ze uiteindelijk gevonden door een herder. De naam van deze hoeder was Faustulus. De tweeling waren namelijk wild opgevoed door een wolvin en zo ter vondeling opgenomen door Faustulus. Hij bracht het tweetal naar zijn stal waar diens vrouw, Acca Larentia, hun met open armen opwachtte. Onder hun hoedanigheid groeiden de broers verder op in het bescheiden huis van Faustulus en Larentia. Romulus en Remus bleken al snel losbandig te zijn. Volgens de overlevering vormden zij jeugdbendes, waarbij ze het gebied terroriseerden met gewelddadigheden. Zo probeerden zij het willekeurige vee van herders die in de nabijheid woonden te stelen voor eigen gewin.
Faustulus en de twee vondelingen, Mignard (1654)
De twee broers stalen op een bepaalde dag een willekeurige vee op het platteland. Remus werd hiervoor opgepakt. Het vee bleek namelijk niet toe te behoren tot zomaar een willekeurige herder, maar tot een heel machtig man. Door deze vergissing werd Remus meegenomen ter ondervraging. Uit dit verhoor kwam naar boven wiens vee het was: de kudde behoorde toe aan een grootvader, die zijn kleinkinderen had verloren in de rivier. Zijn naam was Numitor, de broer van Amulius en de vader van Rhea Silvia. Remus overtuigde Numitor uiteindelijk ervan dat hij en zijn tweelingbroer afstammelingen waren van hem en dat de rechtmatige troon van Alba Longa toebehoorde aan Numitor.
Amulius' angst om zijn troon te verliezen door de nakomelingen bleek niet ongegrond te zijn geweest. Door de reconnaissance van de verloren familieleden, kwamen zij tot het plan om Amulius af te zetten. Dit plan werd uiteindelijk in werking gesteld; Amulius werd gedood door zijn gevreesde troonaanjagers, Romulus en Remus. Hun grootvader Numitor werd hierdoor de nieuwe koning van Alba Longa.
https://www.encyclopedia.(...)nd-mythology/romulusquote:The twins became involved in local conflicts and led a group of youths on raids, including a raid on a herd of cattle that belonged to Numitor. Remus was caught and brought before Numitor. In questioning the young man, Numitor realized that Remus was his grandson. Shordly afterward, the twins led a revolt against Amulius. They killed him and put Numitor back on the throne.
Het ontstaan van Rome
Numitor werd dus de nieuwe koning van Alba Longa, ten koste van zijn broer Amulius. Romulus en Remus keerden na dit avontuur terug naar de Tiber om een eigen stad te stichten. Hier vonden zij twee heuvels - de Palatijn en de Aventijn. Remus koos de zuidelijker gelegen Aventijn, terwijl Romulus de noordelijker gelegen Palatijn uitkoos. Ze kregen beiden ruzie over de locatie, aangezien zij de stad op hun eigen heuvel wilden stichten. Het werd besloten dat er een teken van de Goden van pas moest komen. Dit teken zou de doorslag moeten geven op welke heuvel de legendarische stad gebouwd zou moeten worden.
Kaart van de zeven heuvels in Rome
Inhoudelijk hield dat in dat er gieren over de heuvel moesten vliegen. Als er gieren over de Aventijn vlogen, dan werd Remus de nieuwe koning. Mochten de gieren over de Palatijn vliegen, dan werd Romulus de nieuwe koning. Ze wachtten in spanning af. Na verloop van tijd vlogen er zes gieren over de Aventijn. Remus begon al te juichen, totdat Romulus beweerde dat hij twaalf gieren over zijn heuvel zag vliegen. Romulus beriep zich erop dat het aantal gieren de beslissende doorslag diende te geven.
https://www.rome-nu.nl/geschiedenis/3259-romulus-remus.htmlquote:(...) in de hoop dat de goden zouden laten weten waar de stad zou moeten komen en wie de gelukkige heerser zou zijn. Remus zag vanaf zijn heuvel zes gieren overvliegen – volgens hem een teken dat de stad op ‘zijn’ heuvel gebouwd moest worden en dat hij over de stad moest heersen. Romulus had echter twaalf gieren over zien vliegen, zo liet hij zijn broer weten.
Het omen had meer vraagtekens dan opheldering opgeleverd. De twee broers waren steeds meer in dispuut met elkaar, die uiteindelijk resulteerde in een heftige ruzie. Romulus besloot een stadsmuur te bouwen om zich van zijn broer af te wenden. Dit irriteerde Remus dusdanig dat hij besloot om over de muur heen te springen. Hierdoor bespotte hij de gebouwde stadsmuur van zijn naaste bloedverwant. Romulus kon door deze denigrerende actie zijn woede niet meer inhouden en doodde zijn bloedeigen broer.
https://www.rome.net/romulus-and-remusquote:Romulus began to build a wall on his hill, which Remus decided to jump over. Angered by his brother’s action, Romulus killed him.
https://www.storyboardthat.com/lesson-plans/romulus-and-remusquote:Remus made fun of Romulus and the wall he was building. Remus jumped over the wall, mocking its ineffectualness. Angry that his brother would belittle his work to such an extent and aggravated by his mockeries, Romulus killed his brother.
Romulus werd koning van de Palatijn, nadat hij zijn broer had omgebracht. Hierop kon zijn nieuwe stad gesticht worden. De naam liet niet lang op zich duren, want hij vernoemde de plaats uiteindelijk naar zichzelf. Deze naam zou door de eeuwen blijven voortbestaan als herinnering van het grootste Europese rijk in de wereldgeschiedenis aller tijden. De naam die hét voorbeeld was voor elk groot imperium dat achteraf is geboren. Iedereen die ooit een discussie over de algemene historie heeft gevoerd, kon uiteindelijk altijd herleid worden naar deze geschiedkundige plaats. Niet enkel de politieke, militaire, economische en bouwkundige innovaties zijn fascinerend om te bestuderen, maar ook de samenzweringen, intriges en de regelrechte tirannie zijn onderworpen aan een groot onderdeel van gigantische studies. Het was de bouwplaats van aquaducten, het marmer van de sanitatie en de rots waaruit de wegen zijn gekerfd. Deze veelzijdige plek zou de bakermat vormen van de moderne maatschappij zoals wij die hedendaags kennen.
We hebben het hier uiteraard over Rome - gesticht op wellicht het belangrijkste datum voor elke Romein: 21 april 753 v.Chr.
http://www.ancientpages.c(...)mulus-apr-21-753-bc/quote:April 21, 753 BC, is a mythological date when Rome is founded by Romulus, one of the twin brothers.
Dit verjaardagsfeest, genaamd Natale di Roma, wordt nog ieder jaar gevierd door de inwoners van Rome. De inwoners verkleden zich massaal als een Romeins inwoner en trekken naar het Circus Maximus tijdens een grote parade.
In dit filmpje wordt Natale di Roma gevierd op 21 april, de verjaardag van Rome
Het rode festival
Romulus, stichter van Rome, consolideerde zijn macht door zijn gebied en territorium uit te breiden. Hij zorgde voor bevolkingsgroei door bannelingen en voortvluchtigen asiel te verlenen. Zo werd de populatie aangesterkt tot een behoorlijke bevolkingsaantal. Dit zorgde uiteindelijk voor een probleem: de populatie was voornamelijk mannelijk en bestond bovendien uit boeven en schurken. Romulus bedacht een sluw plan om van dat hardnekkige probleem af te komen.
De koning van Rome organiseerde een festival die kon dienen als toneel van zijn strijdplan. Hij nodigde de Sabijnse bevolking uit om bij de Romeinen een vrijgevig feest te vieren. Onder het voorwendsel dat ze banden gingen aanhalen c.q. verbeteren, gingen de Sabijnen overstag. De Romeinen kwamen met het voorstel om niet alleen de mannelijke Sabijnen toe te laten, maar spoorden de gasten ook aan om hun vrouwen en dochters mee te nemen.
Tijdens het festival werden de betrekkingen al heel snel vijandig: de Romeinen trokken hun zwaarden op bevel van de meedogenloze Romulus. Zij joegen de mannelijke wederhelften van de Sabijnen weg uit het gebied. Enkel de moeders en dochters bleven over - zij werden overgeleverd aan de lelijke grillen van de Latijnen. De gevluchte mannelijke Sabijnen zwoeren wraak op de Romeinen, en gingen zich voorbereiden op oorlog in Rome om hun vrouwen met geweld terug te halen.
De Sabijnse maagdenroof van Giambologna, Loggia dei Lanzi in Florence (1583)
https://www.encyclopedia.(...)nd-mythology/romulusquote:To populate Rome, Romulus invited people who had fled from nearby areas to live there. However, most of these settlers were men. The city needed women. Romulus invited the Sabine (pronounced SAY-bye-n) people, who lived in neighboring towns, to come to Rome for a great festival. While the Sabine men were enjoying themselves, the Romans seized the Sabine maidens, drove the men from the city, and married their women. The event became known as the “rape of the Sabine women.”
De interventie van de Sabijnse maagden
De twee partijen besloten het uit te vechten op het publieke domein en de gezworen vijanden kwamen tegenover elkaar te staan. De Sabijnse vrouwen waren inmiddels verliefd geworden op de Romeinen (of ze waren uiteraard bang dat hun oorspronkelijke familie uitgemoord zou worden) en besloten om voor vrede te zorgen tussen de twee kemphanen. Dit deden de vrouwen door pontificaal tussen de twee strijdende partijen te staan, waarbij ze noodkreten slaakten om de gevechten te staken. Ontdaan door deze lokroep, stopten beide partijen ook daadwerkelijk met vechten. Geen van hen wilde namelijk onnodig bloedvergieten. Dit leidde uiteindelijk tussen een vredespact tussen Rome en de Sabijnen. Door deze vrede kon Rome zich verder uitbreiden tot grotere hoogtes. De Sabijnen werden hun nieuwe bondgenoot, waarbij hun vrouwen achterbleven in Rome.
De Sabijnse maagden die de Sabijnen en Romeinen uit elkaar houdt - schilderij van Jacques-Louis David (1799)
https://www.ancient-origi(...)-sabine-women-002636quote:According to Livy, the Sabine women placed the blame for the war on themselves and said that they would rather die than to see bloodshed on either side of their families. Affected by their speech, the Romans and Sabines concluded a peace treaty, and the two peoples were united under the leadership of Rome, hence further strengthening the city of Rome.
De dood van Romelus
De dood van Romulus is omringd met veel mysterie; vele theorieën doen zich de ronde met betrekking tot zijn overlijden. Om met de eerste theorie te beginnen; hij werd opgenomen in de hemel door zijn goddelijke vader Mars tijdens een bliksemstorm. Dit fenomeen zou zich hebben afgespeeld op Campus Martius (het Marsveld), terwijl hij een militaire parade aanschouwde. Tijdens een blikseminslag zou er een dichte mist zijn opgedoemd die de koning verhulde. Nadat de mist weer was opgetrokken, bleek er geen spoor meer te zijn van Romulus. Hij was simpelweg verdwenen. Al snel gingen de geruchten dat hij werd opgenomen door zijn rechtmatige vader, Mars. In de hemelopname zou Romulus transformeren naar de god Quirinus.
https://romaoptima.com/blogs/history/the-death-of-romulusquote:When the ascend happened, Romulus was just on Campus Martius (a plain before the Roman walls) overseeing a military parade. Suddenly a storm broke out and brought terrible darkness and lightning. A dark cloud covered the king and when it was finally gone, Romulus was nowhere to be found.
https://romaoptima.com/blogs/history/the-death-of-romulusquote:The poet Ovid, in his Metamorphoses left us the most artistic account on the most fantastic version of Romulus’ end mentioned by the historians. According to this story, Romulus didn’t die a natural death but was brought to heaven by his divine father Mars, where he became a god named Quirinus.
Door de transformatie die Romulus onderging in de hemelopname werd hij uiteindelijk dus goddelijk. Hierdoor zou men kunnen stellen dat Rome de uitgekozen stad was voor grootsheid, aangezien de stichter tot een god werd getransformeerd. Dit droeg allemaal bij aan de cult die de Italiaanse stad wilde postuleren. De Romeinen zagen zich dus indirect als de bevoorrechte en superieure mensen om dit wereldbeeld tentoon te stellen.
Het is vrij onwaarschijnlijk dat Romulus tijdens een bliksemstorm plots was verdwenen om in de hemel te worden opgenomen. Waarschijnlijker is het scenario (mocht dit mythische personage überhaupt hebben bestaan) dat hij werd vermoord door de mensen die hem omringden. Hierop is dan ook de tweede theorie gebaseerd: deze bestaat uit het feit dat hij door patriciërs en senatoren werd omgebracht. Deze groep mensen werden wantrouwig door het gedrag van de nieuwe leider. Zo werd hij als autocratisch en tiranniek bestempeld door zijn mede wetgevers.
http://classics.mit.edu/Plutarch/romulus.htmlquote:So that some fancied the senators, having fallen upon him in the temple of Vulcan, cut his body into pieces, and took each a part away in his bosom;
Quote van Plutarchus
Op 17 februari werd de feestdag Quirinalia gevierd. Deze datum zou op dezelfde dag vallen dat Romulus opsteeg naar de hemelen.
https://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Quirinaliaquote:Eventually Quirinus was identified with Romulus, one of the legendary founders of Rome, and his festival on February 17, the Quirinalia, coincided with the date on which Romulus was believed to have been deified.
Mogelijke aanwijzingen voor het bestaan van Romulus
Romulus' bestaan, leidt tot veel twijfel tussen veel historici. Recentelijk is er door archeologen een grafkelder gevonden die het antwoord zou moeten geven op deze vraag. Het zou gaan om een ondergrondse kamer, waarin een sarcofaag en altaar aanwezig zijn ter ere van een wolvenkind uit Rome. Deze vondst zou een doorbraak zijn voor de antieke archeologie; het zou namelijk gaan om de mogelijke grafkelder van Romulus.
De mogelijke grafkelder van Romulus
https://www.demorgen.be/t(...)%2Fduckduckgo.com%2Fquote:Directeur Alfonsina Russo van het Colosseum Archeologisch Park, waartoe het Forum Romanum behoort, maakte de vondst deze week bekend, tot grote opwinding in kringen van archeologen. Russo sprak van ‘een buitengewone ontdekking’. Aanstaande vrijdag worden de ontdekkingen die zijn gedaan aan het grote publiek getoond.
https://kro-ncrv.nl/katho(...)ijk-graf-van-romulusquote:Archeologen ontdekten decennia geleden in het Forum Romanum voor de ingang van de Curia Iulia een ondergrondse kamer met daarin een uit tufsteen uitgehouwen sarcofaag. Onlangs is besloten de buitenwereld erover in te lichten dat de vondsten zouden kunnen samenvallen met het graf van Romulus, de mythische stichter van Rome.
Dat het daadwerkelijk om zijn graf zou gaan, zijn de experts verdeeld. Deze vondst werd door de archeologen grootschalig uitgemeten als hét bewijs dat Romulus echt zou hebben bestaan. Toch zijn er enkele hoogleraren kritisch op deze mogelijke monumentale vondst. Zij beroepen zich op het feit dat de grafkelder veel jonger is dan de vermoedelijke leefperiode van deze fameuze Romeinse koning.
https://www.volkskrant.nl(...)an-romulus~b37644f3/quote:Iets soortgelijks geldt waarschijnlijk voor de nu gevonden crypte van Romulus. Als hij al echt heeft bestaan, is het onwaarschijnlijk dat hij hier echt begraven ligt, zegt hoogleraar Gnade. ‘Deze begraafplaats dateert uit de 6de eeuw voor Christus, terwijl Romulus in de 8ste eeuw voor Christus moet hebben geleefd. Het is dus waarschijnlijk een plek die later als heiligdom werd opgetuigd om Romulus te herdenken.’
De mythe in perspectief
Het lijkt zeer onwaarschijnlijk dat deze fabel zich in de werkelijkheid heeft afgespeeld. Het is meer een indicatie hoe het morele stelsel van de Romeinen in elkaar stak. Vandaar dat ze deze kwestie probeerden te vatten in een allegorie, die samen zou vallen met het ontstaan van de vergane metropool. Om dit verder uit te weiden dient dit uiteraard in een bepaald perspectief geplaatst te worden.
Voordat Rome een supermacht werd, was Oud-Griekenland het grote voorbeeld van de Romeinen. Ze keken op naar een poëet als Homerus die boeken schreef als de Illiad en de Odysee. Ook was de mythologie van de Grieken een groot inspiratiebron voor de inwoners van Rome. Door deze mythische verhalen en poëzie kregen de stadstaten van Oud-Griekenland, met name Athene, Sparta en Kreta, in zichzelf een identiteit. De Romeinen wilden een zelfde vorm van grootsheid benaderen door een methode die zij het gehele Rijk door zouden gebruiken: ze gingen het kopiëren en gieten in hun eigen mal. Dit deden zij bijvoorbeeld ook met de Etrusken - hier wordt in de volgende topics dieper op ingegaan. Zo namen ze niet alleen de Griekse goden over en doopten ze naar Romeinse namen, maar emuleerden ook de Illiad en de Odysee door een eigen mythologisch verhaal na te bootsen in de vorm van Romulus en Remus. Door een allegorie te binden aan Rome kreeg de verheven stad de status van de Oude Grieken.
Daarbij komt in dit mythologisch verhaal ook de instelling en mentaliteit van Rome naar voren. De Romeinen stonden bekend als een meedogenloos volk die andere naburige stammen nietsontziend tot hun knieën brachten. Zo spreekt het volgende contrast boekdelen; de kwetsbaarheid van twee pasgeborenen in relatie tot het gevaar die de opvoeding door een wolvin met zich meebrengt. Het lijkt een vergelijking met Rome zelf te zijn; ook zij had te maken met enorme weerstand als kwetsbare stadstaat. Desondanks kon zij overleven door pure meedogenloosheid en wolven-instinct. Uiteindelijk zou zij haar wil uitoefenen op naburige regio's door hen te overwinnen door strijd en gebrek aan morele waardes. Het mag dan ook geen verrassing heten dat de god van oorlog, Mars, geïdentificeerd wordt als de vader van de tweeling, Romulus en Remus. Zo transformeerde Rome zich van een kwetsbare broze stad naar een hongerige wolf die zich enkel kon voeden met meer macht en territoria door voornamelijk oorlogsvoering. Deze parabool komt ook terug in het verhaal van Romulus en de Sabijnse maagdenroof; door meedogenloos en gewetenloos te handelen, konden de Romeinen de vrouwen van de Sabijnen beroven. In dit verhaal ontbreekt overduidelijk iedere vorm van moraal. Ongehinderd door enig moreel besef in combinatie met genadeloosheid kon Rome doorgroeien naar een ongekende supermacht.
De onderlinge broedertwisten is een herhalend motief in deze mythe. Zo strijden de broers Amulius en Numitor om de troon van Alba Longa, evenals Romulus en Remus die strijden voor het ontstaan van Rome. Amulius probeerden de kleinzonen van zijn broer om te brengen, omdat hij bang was om macht te verliezen. Uiteindelijk hervond Numitor zijn kroost en vermoordde zijn broer in koele bloede. Hierdoor kon hij zelf naar macht grijpen en zich kronen tot koning van Alba Longa. Romulus vermoordde zijn broer om dezelfde redenen; Romulus wilde zelf de stichter worden van Rome ten koste van zijn broer Remus. Hierna werd Romulus de stichter van Rome.
De oorzaak van dit herhalend motief is gelegen in meerdere argumenten. Het zou kunnen zijn dat zulke familietwisten niet ongewoon waren in die tijd. Macht corrumpeert, waardoor het afzetten of vermoorden van een familielid voor persoonlijke glorie weliswaar tragisch was, maar helaas niet zeldzaam. Doordat zulke incidenten niet ongebruikelijk was, konden er wellicht genoeg voorbeelden als ankerpunt dienen - het principe van Sodom en Gomorra, en schering en inslag.
Daarentegen is het ook mogelijk dat juist het vermoorden van een broer of diens kroost tot de verbeelding sprak, waardoor de allegorie aan kracht had gewonnen. Het is het geweld, de offers die het gebracht heeft, die Rome heeft laten ontstaan. Het is als het ware een grote bloedwraak die de metropool tot stand heeft gebracht.
Al met al is het verhaal van de wolvenkinderen fascinerend, omdat het verhaal zoveel lagen heeft in correspondentie met het ontstaan van Rome. Het is een overkoepelend verhaal die de instelling van de gemiddelde Romein moest vatten. In dat proces creëerde de mythe ook het bestaansrecht van Rome. Een soort volksverhaal die de Romeinse bevolking identiteit gaf, zoals het christendom (eigenlijk bijna alle monotheïstische bewegingen) later ook zouden doen. Dat het ironisch is dat juist christendom indirect zorgde voor de val van Rome, is een verhaal voor een ander topic.
______________________________________________________________
Dit is het einde van deel 1. Hopelijk hebben jullie ervan genoten.
"Bent u dan echt zo iemand als u wordt voorgesteld? Is dat werkelijk mogelijk!"
Riep de vorst opeens verwijtend, uit de grond van zijn hart.
Riep de vorst opeens verwijtend, uit de grond van zijn hart.
|
|
