quote:
Een fatale wandeling
Roekeloze backpackers verdwalen geregeld in de Panamese jungle. Maar Kris Kremers en Lisanne Froon stonden juist bekend als voorzichtig. Werden zij misleid door de Lonely Planet? Over de Pianistatrail en 'el horror nocturno'.
Het is al laat, iets na middernacht, als op 2 april de telefoon gaat bij de ouders van Lisanne Froon uit Amersfoort. Ze liggen net op bed. Haar moeder neemt op. 'Do I speak with Lisanne?', vraagt een vrouwenstem. Diny Froon begrijpt niet waarom ze wordt gebeld. Haar dochter zit toch in Panama? In verwarring hangt ze op.
Al snel begrijpen ze dat er iets niet klopt. Als ze het nummer terugbellen, horen ze het bericht dat hun leven voor altijd verandert: hun dochter Lisanne Froon (22) en haar vriendin Kris Kremers (21) zijn vermist. In de jungle van Panama. Nog diezelfde nacht belanden ze samen met de ouders van Kris op het politiebueau. Het begin van een nachtmerrie waaruit ze nog altijd niet zijn ontwaakt.
Het verhaal van de vermissing begint in Nederland, waar de meisjes maandenlang sparen voor de eerste grote reis van hun leven die ze alleen maken. De hbo-studentes kennen elkaar uit het eetcafé waar ze werken. Samen hebben ze bedacht dat ze geen feestvakantie willen. Ze willen iets doen voor de wereld. Iets doen voor mensen die het moeilijker hebben dan zij.
Kris, met het rode haar, is uitbundig. Open, vrolijk, intelligent. Een beetje gek, zeggen haar ouders liefdevol. En ze is duidelijk. Bij Kris hoef je nooit te raden naar haar mening. Haar liefde voor Latijns-Amerika komt door Peru, waar ze samen met haar ouders doorheen trok.
Lisanne, lang en blond, is rustiger. Introvert, verlegen, invoelend. En sportief: ze heeft jarenlang gevolleybald. Ze is pas net weg bij haar ouders, zes weken. Van huis uit heeft ze minder reiservaring: haar ouders zijn niet verder geweest dan Zuid-Duitsland.
Daarom hebben ze de trip precies gepland, alles is vanuit Nederland geregeld: eerst leren ze twee weken Spaans aan de kust en dan reizen ze door naar Boquete, voor vrijwilligerswerk op een crèche.
Dat namen ze heel serieus, zegt eigenaresse Ingrid Lommers van Spanish by the River, hun talenschool. 'In Nederland hadden ze bij vrienden geld ingezameld om spullen voor de kinderen te kunnen kopen. Aan onze docent vroegen ze om hen kinderliedjes te leren.'
Eenmaal aangekomen blijkt hun afspraak er een in latino-stijl: pas na een week kunnen ze terecht voor vrijwilligerswerk - en dan nog niet eens in de crèche. 'We zijn weggestuurd', whatsappt Lisanne haar moeder. 'Ik ben echt heel teleurgesteld.'
Ze hebben dan nog weinig ervaring met de Panamese mentaliteit. 'Een afspraak hier is niet hetzelfde als een afspraak in Nederland', zegt Jeroen van Passel, familiewoordvoerder in Boquete. 'Omdat ze weinig Spaans beheersten kan het best bot zijn overgekomen.'
'Ze kenden een paar woordjes, maar nog niet genoeg om een echt gesprek te voeren', zegt ook gastmoeder Myriam Guerra, bij wie ze logeren. Lisanne en Kris omschrijft ze als 'verlegen, slimme meiden'.
'Ik weet nog hoe het ging die maandagavond hier thuis', zegt Guerra. 'Kris zat een boek te lezen op hun kamer. Ik keek televisie en Lisanne zat naast me op de bank. Ik vroeg wat ze gingen doen nu het vrijwilligerswerk niet doorging.'
'We hebben nog geen plan', zegt Lisanne.
Guerra: 'Ze vertelde dat ze heel moe was, ze moest de hele tijd hoesten, omdat ze astmatisch was. Dat was de laatste avond dat ik hen gezien heb. Lisanne was ziek, ik kan me niet voorstellen dat ze de dag erna ineens een grote wandeling zijn gaan maken.'
Maar Kris en Lisanne willen wat doen. De volgende ochtend gaan ze naar de taalschool, waar ze rond 11 uur vragen naar mooie uitstapjes in Boquete. Met hulp van de Duitse medewerkster Eileen plannen ze van woensdag tot zondag vol met excursies, zegt Lommers. 'Zo boekten ze een koffietoer en in het weekend wilden ze de vulkaan beklimmen.'
Alleen voor die dinsdagmiddag is er nog geen plan. In de infomap van Spanish by the River-Boquete is de Pianistatrail de eerste wandeling die wordt aangeraden als mooie tocht. De tekst is letterlijk gekopieerd uit backpackersbijbel Lonely Planet. Ook staan er foto's van de ingang bij. Op de computer zoeken Lisanne en Kris naar extra informatie.
Dan vertrekken ze. Iets voor half twee ziet taxichauffeur Leonardo Mastinu hen langs de weg staan bij de afslag van de talenschool. Hij heeft dan al twee Panamese klanten, maar het is gebruikelijk iedereen mee te nemen. Lisanne en Kris stappen achterin. 'Ik vroeg in het Engels waar ze naartoe wilden', zegt Mastinu.
'A la entrada del Pianista', antwoordt een van hen in het Spaans.
Mastinu zet de Panamezen af bij hun bestemming en rijdt verder omhoog, naar het begin van El Pianista. Omdat hij telefoontjes krijgt onderweg, spreekt hij de meisjes nauwelijks.
'Ik schat dat ze om 13.40 uur zijn uitgestapt. Ze vroegen waar de wandelroute precies begint en ik wees hen de pizzeria Il Pianista aan. Ze betaalden me 5 dollar voor de rit en ik ben vertrokken.'
Ook andere getuigen melden hen te hebben gezien, maar op tegenstrijdige tijdstippen en richtingen. Zo passeert gids Plinio Montenegro rond het middaguur twee vrouwen op het pad. 'Ze zeiden 'good morning' met een Europees accent.' Ze lijken op Kris en Lisanne, maar hij is niet zeker. 'Sorry, maar jullie lijken allemaal op elkaar: lang, wit, licht haar en dezelfde kleren. En altijd met zijn tweeën. Wij kunnen al die toeristen echt niet uit elkaar houden.'
Het verklaart waarom dorpsgenoten denken de meisjes gezien te hebben op tegenstrijdige plekken.
Aangifte
Wat er dan met hen gebeurt, is onzeker. In elk geval worden ze de volgende ochtend verwacht door gids Feliciano en het Duitse meisje Eileen, voor de koffie toer.
Om kwart over acht zijn Kris en Lisanne er nog niet. Vreemd, denkt Feliciano. 'We belden aan bij het gastgezin', zegt hij. 'Maar er was niemand.' Gastmoeder Guerra is aan het werk. De avond ervoor heeft ze vergeefs met het avondeten gewacht, al maakte ze zich geen zorgen; studenten blijven wel vaker weg.
Als ze een telefoontje krijgt van de gids, is ze wel gealarmeerd. 'Ik heb een reservesleutel in de achtertuin liggen. Dus ik zei tegen de gids: ga met die sleutel naar binnen en klop op hun slaapkamer. Als je niks hoort, maak je de deur maar open.'
Gids Feliciano: 'Toen we die kamer binnengingen voelde ik het gewoon: hier heeft afgelopen nacht niemand geslapen. Er lagen allemaal spullen op de bedden. Ik kreeg kippevel op mijn armen.'
Wat moeten ze doen? Ze twijfelen. 'Eileen zei dat ze in Duitsland pas iets doen als je 24 uur vermist bent', zegt Feliciano. 'We besloten naar de boerderij te gaan.' Als ze 's middags terug zijn, is er nog steeds geen spoor van Lisanne en Kris. Samen gaan ze naar het politiebureau om aangifte te doen van vermissing.
Kluizenaar
In de backpackersbijbel Lonely Planet wordt Sendero El Pianista omschreven als 'a pleasant day hike'. Meerdere gidsen in Boquete vragen zich af wie de auteur is van dit stukje tekst.
'El Pianista is eigenlijk geen echt wandelpad', zegt gids Plinio Montenegro. 'Het is een lange route die dwars door de jungle de bergen oversteekt en uitkomt bij de kust. Om je een idee te geven: ik doe die route maar drie keer per jaar met toeristen. Dat zijn mensen die er specifiek om vragen en op zoek zijn naar extreem avontuur. Ik regel dan van tevoren plekken om te slapen. Het is een heftige tocht van vier dagen.'
Gids Felix Matias zegt dat de Lonely Planet geen geschikte reisgids is voor Panama. 'Het lijkt wel alsof ze hier nooit zijn geweest, de informatie klopt niet. El Pianista wordt eigenlijk niet aangeboden als dagtocht. De meeste mensen beklimmen de Baruvulkaan, of ze doen Los Quetzales.'Wat de Lonely Planet-auteur waarschijnlijk bedoelt - maar niet duidelijk opschrijft - is het begin van El Pianista beklimmen, tot een uitzichtpunt. Daarna moet de wandelaar via dezelfde weg terug, maar dit wordt niet expliciet uitgelegd: na de top kan het net zo goed rechtdoor zijn. Volgens de gidsen in het dorp is de route voor buitenlanders nauwelijks te volgen. Toch stelt een andere website dat je nauwelijks kunt verdwalen.
De Pianistatrail kreeg zijn naam mogelijk door een mythe over een kluizenaar op de berg die continu piano speelde, maar opeens verdween. Anderen stellen dat de naam komt van de fluitende vogels.
Gids Plinio Montenegro laat het begin zien van het pad, met een provisorisch bruggetje van een paar plankjes die aan elkaar zitten met ijzerdraad. Even later volgen diverse splitsingen van modderstroken en snelstromende riviertjes waar evenveel valt te zeggen voor links of rechts. Er is nauwelijks een pad, laat staan bewegwijzering. En dan zit hij nog niet in de jungle.
'Dit is mijn stukje aarde, dus ik weet waar ik heen moet', zegt hij. 'Maar een duidelijke route is er niet.'
Dovemansoren
Toeristen verdwalen geregeld in de wildernis ten noorden van Boquete, soms ook op El Pianista. In september 2013 verdween nog een Duits koppel van eind twintig, zegt Miguel Angel Gonzalez van Hostal Mamallena.
De avond ervoor had hij nog met de Duitsers zitten praten. Ze vertelden dat ze de volgende dag op eigen houtje naar El Pianista wilden gaan. 'Ik raad mensen altijd aan om een gids te nemen. Maar na bijna mand ontmoet. Twee verhalen die hetzelfde beginnen, krijgen dan een totaal andere afloop.'
Gonzalez begrijpt niet zoveel van de exploratiedrift van zijn gasten. 'Als ik zeg dat ze een route niet moeten nemen, omdat er geen pad is en omdat het gevaarlijk is, dan zie je ze soms denken: ah, daar gaan we dus naartoe.'
Zo sprak hij deze week met een Duitse twintiger. 'Hij was hier vanalles aan het uitzoeken over de vulkaan. Ik raadde hem aan om een bekend pad rondom de berg te nemen. Maar hij zei: nee, ik wil er dwars overheen en ik ga kamperen. Ik zei dat dat niet kon, dat er geen paden zijn en gevaarlijke kliffen. Maar Juffermans (22) die hem aantrof. 'Ze waren bleek. Kom op, opstaan, heb ik gezegd. Je vergeet kennelijk dat je moet bewegen om warm te blijven.' De eerste twee keer dat Joe ging hiken, ging hij nog met begeleiding. 'Maar dan loop je achter zo'n gids aan over een pad waar gewoon bordjes staan. Achteraf dacht ik: dat had ik zelf ook wel gekund.'
Dat een jungletocht zonder gids naïef wordt genoemd, vindt hij 'echt zo'n westerse gedachte'. 'Dat zijn dan van die ouders in Nederland die dat onverstandig vinden, die niet bekend zijn met dit soort omgevingen. Die snappen niet dat het soms echt gewoon een kwestie is van een paadje afwandelen.'
En, zegt Joe: gidsen in Panama zijn duur. 'Als je een budget hebt van 35 dollar per dag, is het wel veel om 25 dollar aan een gids uit te geven.' Gids Matias reageert misprijzend. 'Dat willen ze dan niet betalen, maar 15 dollar voor een fles rum, leggen ze zo neer.'
Matias vind dat reizigers niet gek op moeten kijken dat ze dan een keer verdwalen. De bergen kennen geen genade. 'Dat noemen wij hier 'el horror nocturno', het wordt 's nachts koud, het regent, je ziet geen hand voor ogen en overal klinken dierengeluiden. Dat is eng, je gedachten gaan met je op de loop. Je weet van tevoren niet hoe je daarop reageert.'
Er zijn ook nog altijd toeristen die verbaasd zijn dat ze in de jungle niet kunnen bellen, zegt gids Montenegro. Volgens hem is er op een gedeelte van pakweg 20 meter op de bergtop telefonisch bereik, 'maar dan moet je dus precies weten waar je moet gaan staan'. Daarna is er tot op dagenlang loopafstand geen plek waar telefoonverkeer mogelijk is.
'Ik heb een gps-apparaat bij me, maar de weersomstandigheden zijn soms zo slecht dat zelfs die niet werkt. Dan hangen er zoveel wolken en is de lucht zo zwaar, dat het satellietsignaal er niet doorheen komt.'
Matias stelt dat het roekeloze gedrag van backpackers de lokale bevolking beschadigt. 'Omdat zij een paar dollars willen besparen, zijn we hier duizenden dollars kwijt aan helikopters en mensen om te zoeken. Dat klopt gewoon niet.'
Zoekteams
Toch staan juist Lisanne en Kris niet bekend als roekeloos. Integendeel. 'Ze kwamen op mij over als heel voorzichtig', zegt Lommers van de taalschool.
De zoektocht naar hen komt aanvankelijk traag op gang. De politie wil dat de gids de identiteitspapieren van de meisjes gaat halen. Ook sturen ze hem door naar Sinaproc, verantwoordelijk voor de reddingsdienst. Daar is 's avonds niemand aanwezig.
De volgende dag - het is dan donderdag, bijna 48 uur nadat ze voor het laatst zijn gezien - meldt de gids zich om 7 uur 's ochtends opnieuw.
'Er zaten daar een stuk of tien jongens', zegt Feliciano. 'Ik legde uit dat er sprake was van een spoedgeval, dat er geen tijd verloren mocht gaan. Ze gingen mee naar het begin van El Pianista. Mijn tas had ik volgestopt met fruit. Ik dacht: ik moet voor die meisjes iets meenemen dat makkelijk naar binnen glijdt, want als je lang niks hebt gegeten is het moeilijk slikken.'
'We stonden daar de mensen te verdelen in twee groepen, toen een van die jongens werd gebeld.' Het is de baas van Sinaproc uit Panama-Stad. 'Hij zei dat we niks mochten doen, dat we moesten wachten tot er versterking kwam uit de hoofdstad.' De jongens van de reddingsbrigade gehoorzamen en vertrekken.
Feliciano besluit in zijn wanhoop in zijn eentje twee sporen af te lopen. Hij ziet of hoort niks.
Pas op vrijdag 4 april arriveert de chef van Sinaproc in Boquete. Het is een man die volgens bronnen uit de stad komt en het terrein niet goed kent. Er wordt die dag met een helikopter over het gebied gevlogen. Een actie waarvan sommigen het nut betwijfelen - vanuit de lucht zie je weinig van wat er in de jungle op de grond gebeurt. Pas op zaterdag 5 april worden voor het eerst zoekteams de bossen in gestuurd.
Het speuren in de jungle is een barre klus, zegt gids Montenegro, die zeventien dagen vrijwillig meebanjerde door blubber en dichtbegroeid oerwoud om de meisjes te vinden. 'Het lijkt allemaal dichtbij', hij wijst naar de in mist gehulde groene toppen. 'Maar het kost je zeker zes uur om één zo'n heuvel op te lopen.'
En het weer is hier grillig. 'Zo loop je in de felle zon, en een half uur later knalt de regen uit de lucht. Er staat ook vaak veel wind waardoor het vooral in de hogere delen erg koud is.'
Indianenkoppel
De rugzak van Kris en Lisanne wordt na veel druk pas na tweeënhalve maand gevonden bij de rivier Culebra, op dagen loopafstand vanaf El Pianista. Het is een indianenkoppel dat de vondst doet. Zij lopen een dag door de jungle, vol slangen en poema's, om in een dorp met satelliettelefoon dit te melden.
Justitie haalt de rugzak met een helikopter op. Een paar dagen later worden - verspreid - ook schoenen en botresten bij de rivier gevonden. Deze keer door een team van indianen en gidsen dat alvast is begonnen. Opnieuw haalt justitie alle spullen op.
Nog altijd is hun verdwijning een mysterie. Een misdrijf wordt niet uitgesloten. Wel stelt justitie dat het zeker is dat de meisjes op het Pianista-pad waren.Gids Feliciano heeft een idee over wat er gebeurd kan zijn. Bij een dagtocht op El Pianista is het de bedoeling naar een uitzichtpunt te klimmen, en dezelfde weg terug te keren. 'Maar boven op de top staan geen markers. Dus wat soms gebeurt en wat ook die Duitsers vorig jaar deden, is dat mensen de ándere kant de berg af gaan. Na ongeveer een dag, misschien anderhalve dag lopen, kom je dan hier.' Op een kaartje van het gebied krast hij een groot kruis. 'Hier is de rivier Culebra heel hoog en stroomt het water supersnel. Er hangen alleen twee kabels boven het water.'
Gidsen weten dat er 50 meter hoger een veiliger oversteekpunt is. 'Dat wisten zij natuurlijk niet. Die zien die kabels en denken dat je daar overheen moet. Als je op die kabels stapt, zwiepen ze van links naar rechts. Ik denk dat een van hen in de rivier is gevallen en dat de ander heeft geprobeerd haar te redden. Óf ze gingen tegelijk op de kabels, dan is het helemaal niet te doen', zegt hij. 'Dan bewegen ze alle kanten op.'
De rivier stroomt hier snel, dus dat maakt het plausibel dat de meisjes grote stukken zijn meegespoeld. 'Het klopt ook precies met de vindplaatsen van de schoenen, de tas en de overblijfselen van de meisjes. Die lagen allemaal stroomafwaarts van La Culebra.'
Het overlijden van Lisanne en Kris is inmiddels officieel bevestigd via dna-onderzoek. Maar voor de families is het verhaal hiermee niet afgelopen. Volgens een woordvoerster denken ze na over hoe het verder moet. Zij willen door met hun zoektocht. Ze willen weten wat er is gebeurd met hun dochters.
Lonely Planet laat weten de tekst over Sendero El Pianista te herzien zodra bekend is wat er is gebeurd met Lisanne en Kris, en als er een update komt uit de regio over de veiligheid.
PM heeft direct na de verdwijning van K&L eind april een tocht ondernomen als gids vanaf de Caribean zijde vanuit Nortena naar Boquete, met de voormalige Panamian Amble Resorts Real Estate agent Emily Kinsky en haar vriendin, van 29 april tot 1 mei: