De meesten onder ons waren waarschijnlijk wel bekend met het bestaan van de cable car in San Francisco. Wat mogelijk minder mensen weten, is dat de stad nog een ander, bijzonder interessant trambedrijf in huis heeft. Naast de reguliere (snel)tram is er namelijk ook de F-line over de Market Street naar de havenwerven.
In 1982 was de aanleg van de dubbele metrotunnel onder de drukke Market Street klaar. Vanaf dat moment gingen de nog resterende tramlijnen in de binnenstad van San Francisco onder de grond. De overgebleven rails van de ondergronds gebrachte tramlijnen bleven liggen. Een jaar later was het noodzakelijk dat de Cable Car, in mijn vorige reportage beschreven, er een jaar uitging voor een grootscheepse renovatie van de infrastructuur. Om een vervangende bewegende toeristische attractie in de stad te hebben, kwam er het idee van een Trolley Festival in de zomermaanden, waarbij gebruik gemaakt werd van de overgebleven straatsporen in de Market Street. Samen met de nog resterende PCC-trams uit San Francisco kwamen er historische trams vanuit verschillende delen van de wereld. Zo staan er op Flickr uit die periode foto's van een tram uit Porto.
Het trolleyfestival bleek een enorm succes en werd ook in de op 1983 volgende jaren gehouden.
Besloten om er een structurele lijn van te maken en de bestaande rails te vernieuwen. Intussen zorgde de grote aardbeving van 1989 ervoor dat een snelwegviaduct op de Embarcadero, de weg tussen de oude haven en de rest van de stad, instortte. Hierdoor kwam er ruimte vrij om het havengebied te herstructueren in een toeristisch verblijfsgebied en was verlenging van het tracé van de aanbouw zijnde definitieve F-lijn mogelijk.
En zo was er na enkele jaren weer permanent een tram bovengronds in de binnenstad, die ook nog eens een verlenging van een aantal kilometers had gekregen langs de verschillende pieren van de oude haven. Voor het materieel werden interessante keuzes gemaakt. De lijn zou constant geëxploiteerd worden met museumtrams. 14 tweedehands PCC-trams werden aangekocht van het trambedrijf van Philadelphia. Daarnaast werden drie nog in San Francisco aanwezige tweerichting-PCC's gerenoveerd. Tot de komst van de weinig succesvolle Boeing-trams waarover ik een volgende keer schrijf, beschikte San Francisco al over een grote vloot PCC-trams.
Uiteindelijk bleek de F-line een dusdanig succes, dat er nog meer PCC-cars werden aangekocht en gerestaureerd. Daarnaast kreeg men de beschikking over een tiental Peter Witt-trams uit Milaan.
Op dit moment beschikt men over 47 gerestaureerde historische trams, waarvan een groot deel dagelijks inzetbaar is. Daarnaast is er nog een redelijke reserve aan PCC-cars en andere trams om te gebruiken voor onderdelen of om op een later moment te restaureren.
Enfin, laten we hieronder maar eens op pad gaan. Eerst het lange stuk over de Market Street, en dan langs de verschillende pieren naar de Fishermans Wharf.
De eerste afbeelding is gemaakt bij het zuidelijke eindpunt Castro, kennelijk bekend om de gayscene in deze wijk. MUNI PCC 1077 laadt passagiers uit. Had ik al ergens anders geschreven dat ter verhoging van de attractiviteit van de F-lijn de PCC-trams in de kleuren van de verschillende voormalige Amerikaanse trambedrijven zijn gestoken? Erg leuk! De 1077 is oorspronkelijk gebouwd tussen 1946 en 1948 voor Minneapolis. In 1953 ging het stel naar Newark. In 2004 werd het stel door San Francisco overgekocht en is sinds juli 2012 in dienst in de kleuren van het voormalige trambedrijf van Birmingham, Alabama.
De 1079 (Detroit, Michigan).
En nogmaals de 1079. De reguliere dienst gaat hier rechtsaf, maar er liggen nog sporen door de plantenbakken naar een oude tramtunnel, maar hier mogen de historische trams niet meer komen.
De 1061 in de kleuren van Pacific Electric.
Laten we maar eens instappen en op pad gaan met een van de PCC-trams. De normale tarieven zijn geldig, wat neerkomt op $2 voor een enkele reis. "Mobib"-apparaten zijn bij elke deur aanwezig, waarop je dagkaarten kan valideren.
De 1058 in de kleuren van Chicago passeert ons. Deze tram komt van oorsprong uit Philadelphia.
De behoorlijke gele 1057 in de kleuren van Cincinnati, Ohio, nadert een tramhalte op de Market Street. De eerste paar haltes vanaf Castro richting de binnenstad zijn de haltes en trams nog relatief leeg. Let op de laaghangende mist op de achtergrond.
Als we vervolgens verder trammen het centrum in, wordt het druk. Niet alleen in tram, met "echte" reizigers (20%) en toeristen (80%), maar ook op straat. De Market Street is echt een van de hoofdassen van San Francisco. Dit komt niet alleen door de tram, maar ook door in dezelfde straat rijdende bus- en trolleybuslijnen. Onder de straat ligt er daarnaast nog eens een ondergrondse tramlijn, en daaronder nog eens een expressmetro (BART). Op een zeker punt bij Montgomery station passeren de lijnen F, J, K, T, L, M, N, S, 2, 5, 6, 9, 9L, 10, 12, 21, 31, 38, 38L, samen goed voor meer dan 150 vertrekken per uur per richting. Op de foto de 1078 in de kleuren van San Diego. Deze wagen rijdt pas sinds een jaar door San Francisco.
Naast een flink aantal PCC-trams, beschikt de MUNI ook over een tiental Peter Witt-trams uit het Italiaanse Milaan. Deze zijn vaak op de dienst te vinden, zowel in het geel als in het groen. De 1818 in het groen/groen op de Market Street.
En vervolgens de 1859.
De 1063 in de kleuren van Baltimore, Maryland. let op de constructie van de bovenleiding. De F-lijn gebruikt een van de vier draden voor de plus. Retourstroom gaat via de rails. De vier kabels per richting worden gebruikt om tegelijkertijd twee trolleybussen naast elkaar te kunnen laten rijden.
We gaan iets verder en komen uit bij het einde/begin van de Market Street. Met een kleine omweg langs het F-line trammuseum (wel aardig, ook gratis toegang) gaat de F-line linksaf over het Embarcadero, de weg langs de verschillende pieren. Stel 1075 in de kleuren van Cleveland, Ohio.
In dezelfde bocht maken we kennis met een van de oorspronkelijk uit San Francisco afkomstige tweerichting PCC's. De uit 1948 stammende 1009 is geschilderd in de kleuren van Dallas.
Even later komt de 1008 langs (links de 1818). De 1008 is in de oorspronkelijke kleuren van San Francisco gestoken. Let op de toekomstigbestendige bestemming Fort Mason.
Nu we aangekomen zijn op de Embarcadero, kunnen we kennis maken met de versterkingstrams op het drukste gedeelte van de F-lijn. Terwijl over het gehele traject PCC- en Milanese trams ongeveer elke 6 minuten rijden, rijdt er in de middag ook nog eens elk kwartier een versterkingstram op het drukke gedeelte over de Embarcadero. Deze ritten worden over het algemeen uitgevoerd met het bijzondere materieel wat beschikbaar is. Een van deze diensten werd tijdens mijn bezoek gereden met de 1, een uit 1912 stammende tram van San Francisco. Pas gerestaureerd en schitterend, lieten ze deze tram alleen maar rijden op het deel van de F-lijn waar de lijn voornamelijk over een eigen baan rijdt.
Interieur van de 1.
Later op de dag trof ik een andere speciale tram aan, maar dan wel op het reguliere traject van de F-lijn door de Market Street. Inrukkend naar de remise rijden de bijzondere trams eenmaal per dag over de normale lijn. Zo kon ik ook deze bijzondere openluchttram uit het Engelse Blackpool (de 228) zien.
Naast de trams die op straat te zien zijn, ben ik ook altijd benieuwd naar de vloot die niet wordt gebruikt. Met enige moeite is het mij gelukt om legaal te fotograferen op de remiseterreinen van de MUNI. Links de 916 uit het Australische Melbourne. Deze tram is momenteel nog in restauratie. Rechts de 1056 in de kleuren van Kansas, ook nog in restauratie.
Twee Milanese trams (1811 & 1893), de linker in haar alleroudste kleuren.
De 1055 in de andere remise, in de kleuren van Pennsilvania.
De 1072 in de kleuren van Mexico City.
De 496 uit Melbourne. Deze wagen zou wel dienstvaardig zijn, maar heb ik niet op straat gezien.
Deze 952 uit New Orleans, Louisiana, is nog in restauratie.
De 798 komt van oorsprong ook uit San Francisco en stamt ui 1924. Deze tram wacht nog op restauratie.
De 351 komt uit Johnstown, Pennsilvania en staat ergens in een hoekje weggestopt.
Ook van deze wagen moge het duidelijk zijn dat ze niet op straat verschijnt. De tram komt uit Moskou.
Niet op straat gezien, wel in de remise op de foto gezet. De 1071 met de kleurstelling van Minneapolis.
Werkwagen C1 uit 1916. Wordt nog steeds af en toe gebruikt bij werkzaamheden.
De 578 uit Kobe, Japan.
Met enig geluk geraakte ik nog in de werkplaats, met een zeer interessante vondst. Links de stokoude 578 uit 1896, die het zo lang heeft volgehouden door te zijn omgebouwd tot werkwagen. In 1956 werd de tram gerestaureerd en sindsdien sporadisch ingezet voor extra ritten op lijn F. Rechts een voor de "wereldgeschiedenis" minder belangrijke tram, maar daarentegen weer erg
interessant voor dit specifieke topic. De 737 is uit Brussel afkomstig en had daar wagenparknummer 7037. Bij de komst van de wagen in 2004 is de wagen vernummerd in 737 en gestoken in de kleuren van partnerstad Zurich. Er zijn plannen om de wagen op een later moment terug te brengen in de oude crème-kleuren van Brussel. De tram leek een hardnekkige technische storing te hebben, en was daarom al enige tijd niet meer ingezet.
Bij een trambedrijf dat op een zo'n grote schaal gebruik maakt van museumtrams, uitbreidingsplannen heeft en voldoende geld, is het bijna onvermijdelijk dat er nog ergens een opslagterrein moest zijn met trams die nog niet gerenoveerd waren. De locatie hiervan was mij niet bekend, maar naar afloop van een bezoek aan één van de remise stond ik bij het wachten op de sneltram terug naar het centrum een beetje om mee heen te kijken. Toen zag ik tussen een schutting de vorm van een PCC-tram op een plek waar de remise van net niet was. Dat kon dus wel eens die opslag zijn, wat dus ook zo bleek te zijn. Een flink aantal PCC-trams stond hier. Deels als onderdelenleverancier, deels om op een later moment nog te worden gerestaureerd tot museumtram. Met de klok mee een onbekende kop, rechtsboven de 1054 in de kleuren van Pennsilvania die in 2003 na een botsing buiten dienst is gesteld. Rechtsonderin de 2147 in de SEPTA-kleuren van de jaren 90. Wordt waarschijnlijk alleen voor onderdelen gebruikt.
Linksboven nog een tweerichtingcable car. Ik vermoed de 51, die momenteel gerestaureerd wordt. Rechts daarvan de 3557 uit Hamburg. Wordt mogelijk ooit nog eens opgeknapt. De 3e is mij onbekend, de 4e is nog compleet zoals zij (1168) in 1982 buiten dienst ging in San Francisco. Linksonderin de 151 uit Osaka, Japan en rechtsonder de 1128 van San Francisco, welke in 1983 voor de trolleyfestivals uit die jaren was omgeschilderd in de kleuren van St. Louis.
Weer terug naar de binnenstad, waar de avond inmiddels zijn intrede heeft gedaan. Buiten is het donker, binnen in de PCC-trams is het behaaglijk en hangt er een goede sfeer. De trammetjes zijn druk tot overvol.
Na zoveel foto's wordt het tijd om er maar eens af te sluiten met deze reportage van een zeer interessant trambedrijf. Het gaat hier veel verder dan hobbyisten die met trammetjes spelen. De F-line is zowel een belangrijke toeristische attractie van de stad geworden als een vervoersoplossing, die twee keer zoveel reizigers trok als de buslijn die zij jaren geleden verving. De laatst beschikbare cijfers uit 2007 geven aan dat de lijn destijds 20.000 reizigers trok, per dag! De toekomst van de F-line en de exploitatie met museumtrams ziet er vooralsnog rooskleurig uit. Vanaf de Fhisherman's Wharf wordt de lijn binnen enkele jaren met enkele kilometers doorgetrokken in westelijke richting langs de haven. Met deze verlenging wordt getracht de toeristische aantrekkelijkheid van dit gebied te vergroten en de omgeving van Fort Mason beter te ontsluiten met het openbaar vervoer. Bij deze verlenging gaat men gebruik maken van een 1200 meter lange oude spoortunnel die daar nog midden in de stad ligt. Naast deze verlenging van de F-line zijn er ook vergevorde plannen om de E-Embarcadero lijn in gebruik te nemen. Over al bestaande sporen van de de F-lijn langs de havens zou deze lijn verder moeten lopen onder de Baybridge door over de sporen van de T-sneltramlijn naar het honkbalstadium, het Caltrainstation en de nieuwbouw in de oude havens aldaar. Met deze lijn zou de ontwikkeling van dit gebied verder worden gestimuleerd.
Een geweldige stad, waarvan ik benieuwd ben hoeveel museumtrammetjes er over tien jaar wel niet op straat te vinden zijn!