21-08-2009
Handgebaren verraden je moedertaal
Op vakantie naar Frankrijk en helemaal klaar om je lessen Frans in praktijk te brengen? Houd je handen dan maar in je broekzakken, voor je het weet verraden je handgebaren waar je vandaan komt.
Als we praten maken we daar zonder na te denken allemaal handgebaren bij. In eerste instantie lijken die gebaren niet heel bijzonder, maar uit onderzoek blijkt dat handgebaren bijdragen aan de betekenis van wat je zegt en eigenschappen weerspiegelen die specifiek zijn voor een taal. Marianne Gullberg doet aan het Max Planck Instituut en de Radboud Universiteit in Nijmegen onderzoek naar de functie van handgebaren in eerste en tweede taalverwerving. Op de jaarlijkse TABU-dag (TABU staat voor Taalkundig Bulletin) aan de Rijksuniversiteit Groningen vertelde ze over haar meest recente ontdekkingen.
Handgebaren
Spreken en het maken van handgebaren zijn nauw met elkaar verbonden. Probeer maar eens een half uur te praten zonder daarbij je handen te bewegen, dat is nog niet zo makkelijk. Je handen bewegen automatisch in het ritme van je spraak mee, haperen als je een stilte laat vallen en maken grotere bewegingen als je meer nadruk wilt leggen. Soms kun je met handgebaren gemakkelijker informatie uitdrukken dan met woorden, door bijvoorbeeld de grootte of de vorm van iets uit te beelden. Als je dan tegelijk praat en handgebaren maakt, komt de betekenis van wat je zegt beter over op degene die luistert. Kleine kinderen beginnen tijdens de taalontwikkeling al heel snel handgebaren te maken. In het begin zijn de gebaren nog globaal, in een later stadium ontwikkelt de timing en ontstaat er meer detail in de gebaren.
Een vijfjarig (links) en een zesjarig (rechts) Nederlands kind praat over het neerleggen van een beer of pop op tafel. Terwijl het vijfjarige kind alleen een gebaar maakt om globaal de richting aan te geven, gebaart het zesjarige kind alsof ze de pop daadwerkelijk vasthoudt. (Om privacyredenen zijn de gezichten van de kinderen onherkenbaar gemaakt.)
Het onderzoek van Marianne Gullberg richt zich specifiek op gebaren die we maken bij werkwoorden die een verplaatsing van een voorwerp weergeven. Bijvoorbeeld: ‘de fles op de tafel zetten’. Dit soort plaatsingswerkwoorden zijn per taal verschillend. In het Nederlands kun je naast een fles op de tafel zetten ook een fles op tafel leggen. Dat is een essentieel verschil: als je een fles op de tafel zet eindigt de fles verticaal, dus rechtop. Als je een fles op tafel legt eindigt de fles horizontaal; de fles ligt dan op tafel. De werkwoorden ‘zetten’ en ‘leggen’ zeggen dus niet alleen iets over de handeling, maar ook over de eindsituatie van het voorwerp dat verplaatst wordt.
Verplaatsing belangrijker dan eindpositie
Dit is niet in elke taal hetzelfde. In het Frans bijvoorbeeld, geeft een vergelijkbaar werkwoord geen informatie over de eindsituatie van het verplaatste voorwerp. Ongeacht of je de fles op tafel zet of legt gebruik je in het Frans het werkwoord ‘mettre’ om de handeling uit te drukken: ‘mettre la bouteille sur la table’.
‘Mettre’ in het Frans en ‘zetten’ en ‘leggen’ in het Nederlands betekenen in principe hetzelfde, maar toch niet helemaal. In het Frans lijkt het minder van belang om te laten weten wat de positie van een voorwerp is nadat iemand het heeft verplaatst. Het gegeven dat een voorwerp verplaatst is lijkt belangrijker.
Vorm van gebaren
Dit verschil in betekenis bracht Marianne Gullberg op het idee dat er misschien ook een verschil te vinden is in het soort gebaren dat verschillende taalsprekers maken bij plaatsingswerkwoorden. Ze zette een experiment op, waarbij ze plaatsingswerkwoorden en handgebaren uitlokte bij onder andere Nederlandse en Franse sprekers. Ze zette twee proefpersonen tegenover elkaar, waarbij één proefpersoon een aantal korte videofragmenten te zien kreeg van een acteur die een voorwerp verplaatst. Vervolgens moest de proefpersoon na elk fragment aan zijn of haar gesprekspartner uitleggen wat er op het filmpje gebeurde.
In één van de videofragmenten zet de acteur in het videofragment een kom op de tafel. Wanneer de proefpersonen uit het experiment dit uitleggen aan hun gesprekspartner, maken ze meestal een gebaar die de richting aangeeft waar de kom naartoe verplaatst wordt. Het gebaar wordt gemaakt op het moment dat ze het werkwoord uitspreken: ‘ze zet de schaal rechts op de tafel’. Fransen en Nederlanders doen dat op hetzelfde moment. Opmerkelijk is dat de vorm van de gebaren die de Nederlanders en Fransen maken anders is. Nederlandse sprekers zijn namelijk geneigd om informatie over de vorm van het voorwerp (in dit geval een kom) in hun handgebaren te verwerken. Maar Fransen zullen eerder met een globale handbeweging de richting aangeven waar de kom neergezet wordt, zonder daarbij informatie over de vorm van het voorwerp in het gebaar te verwerken.
Een Nederlandse (links) en Franse (rechts) spreker vertellen een verhaal na waarin iemand een kom rechts op tafel zet. De Nederlandse spreker geeft met haar gebaar informatie over de vorm van de kom, alsof ze met beide handen de kom vastpakt en verplaatst. De Franse spreker geeft met zijn gebaar alleen globale informatie over de richting van de beweging. (De gezichten van de proefpersonen zijn om privacyredenen onherkenbaar gemaakt.)
Kort door de bocht lijkt het erop dat Nederlanders, in tegenstelling tot Franstaligen, meer waarde hechten aan het overbrengen van informatie over het voorwerp. Het werkwoord zelf en de gebaren die erbij gemaakt worden maken dit duidelijk: met behulp van ‘zetten’ of ‘leggen’ wordt naast de handeling ook de eindsituatie van het voorwerp aangegeven. Door het maken van gebaren wordt nog eens extra aandacht gevestigd op (de vorm van) het verplaatste voorwerp. Franstaligen gebruiken een algemeen werkwoord ‘mettre’ dat het hoogst noodzakelijke verplaatsen weergeeft, in combinatie met een handgebaar dat globaal de richting van de verplaatsing aangeeft. Aanvullende informatie over het voorwerp wordt achterwege gelaten.
Moment van gebaren
In de voorbeelden zijn alleen nog maar Nederlanders en Fransen ter sprake gekomen, maar er zijn nog meer interessante verschillen te ontdekken bij andere talen. Duitse sprekers bijvoorbeeld, maken net als de Fransen een globaal gebaar om de richting van het voorwerp dat verplaatst wordt aan te geven, maar de timing is anders. Zij maken de handgebaren niet op het moment van het werkwoord, maar wanneer de plaats van bestemming uitgesproken wordt. Dus in het voorbeeld ‘ze zet de schaal rechts op de tafel’, maken Duitse sprekers de handgebaren tijdens het uitspreken van ´op de tafel´.
Japans
Keiko Yoshioka heeft in 2005 aan de Rijksuniversiteit Groningen handgebaren vergeleken van Nederlandse en Japanse sprekers. In het Japans en het Nederlands zijn woorden en vervoegingen heel anders opgebouwd. In het Nederlands hebben we voorzetsels nodig om de beweging die het werkwoord uit, een bepaalde richting te geven: ‘gaan naar’, ‘gaan in’, ‘gaan uit’. Japanners geven deze richting aan door vervoeging van het woord waar het om gaat: ‘bin-kara’ (‘pot-uit’; uit de pot).
Uit Yoshioka’s onderzoek blijkt dat Nederlanders het gebaar maken op het moment van het voorzetsel (“De kikker gaat uit de pot”). Japanners gebaren juist op het moment van het werkwoord (“De kikker spingt uit de pot”, in een vertaling). Opvallend is dat wie op latere leeftijd Japans leert, blijft gebaren in zijn moedertaal. Een Nederlander die Japans spreekt blijft dus het gebaar maken tijdens het voorzetsel. Zo verraden zijn handgebaren toch nog zijn moedertaal.
Yoshioka, K. (2005) Linguistic and gestural introduction and tracking of referents in L1 and L2 discourse, proefschrift Rijksuniversiteit Groningen.
De vorm en de timing van de handgebaren kunnen dus verschillen per taal. Hoe zit dat dan als we een andere taal dan onze eigen spreken? In een vervolgonderzoek heeft Marianne Gullberg de handgebaren van tweede taalsprekers geanalyseerd, en wat blijkt: Nederlanders zijn wanneer ze Frans spreken nog steeds geneigd om gebaren met daarin extra informatie over het voorwerp te maken, op het moment dat ze het werkwoord uitspreken. Dus al spreek je nog zo goed Frans, je onbewuste handgebaren zijn nog steeds oer-Hollands.
(Kennislink)
Aangezien ze in dit onderzoek Nederlanders en Fransen hebben onderzocht, lijkt het me extra interessant om ook Belgen te onderzoeken. Die spreken immers dezelfde (en soms beide) talen, maar komen toch uit een ander land. Het zou interessant zijn om uit te zoeken of de gebaren van een Franstalige Belg voornamelijk overeenkomsten vertoont met Fransen of met Nederlandstalige (Vlaamse) Belgen.
quote:Een autist als jij kan dit natuurlijk niet op waarde schatten.Op dinsdag 25 augustus 2009 10:14 schreef RemcoDelft het volgende:
Wat een uiterst zinnig stukje wetenschap om onderzoek naar te doen
quote:Ik heb een Italiaanse collega die nauwelijks iets met de handen doet als ze Frans spreekt: Maar owee als ze Itlaiaans spreekt (met een gast of een andere collega)... daar gaan die handjes!!!!!Op dinsdag 25 augustus 2009 13:28 schreef ijsbrekertje het volgende:
Interessant verhaal. Ik ben benieuwd of de handgebaren van tweetalig opgevoede mensen afhankelijk zijn van de taal die ze op dat moment spreken. Ik kan me goed voorstellen dat iemand met een Italiaanse en een Nederlandse ouder expressievere gebaren maakt als hij Italiaans spreekt, dan wanneer hij Nederlands spreekt.
quote:dat heb ik ook bij Amerikanen, ik voel me net een Italiaan vergeleken bij hun.Op dinsdag 1 september 2009 18:57 schreef wonderer het volgende:
Ben ook wel benieuwd hoe het voor Engels (Amerikaans?) zit, want ik krijg altijd naar mijn hoofd geslingerd dat ik te veel met mijn handen praat. Blijkbaar is dat hier niet zo ingeburgerd? Ook wordt het als een vrouwelijk trekje gezien...
Zouden handgebaren nou ook wat zeggen over de mentaliteit? Dat Nederlanders het blijkbaar belangrijk vinden details te geven, of dat Fransen het niet zo nauw nemen?
tvpSPOILERWaar de Engelse soldaat verraadt dat hij niet de Duitser is als wie hij zich voor doet, door drie andere vingers op te steken (ringvinger, middelvinger, wijsvinger) dan de drie vingers die Duitsers opsteken (middelvinger, wijsvinger, duim) wanneer hij drie bier bestelt
quote:Inderdaad! Ik moest er tijdens het kijken van de film ook even aan denken.
Doet me aan Inglourious Basterds denkenSPOILERWaar de Engelse soldaat verraadt dat hij niet de Duitser is als wie hij zich voor doet, door drie andere vingers op te steken (ringvinger, middelvinger, wijsvinger) dan de drie vingers die Duitsers opsteken (middelvinger, wijsvinger, duim) wanneer hij drie bier bestelt
Mooi voorbeeld van hoe ze in de film deze theorie bevestigen!
quote:die film wil ik wel zienOp donderdag 10 september 2009 10:40 schreef Spunks het volgende:
Doet me aan Inglourious Basterds denkenSPOILERWaar de Engelse soldaat verraadt dat hij niet de Duitser is als wie hij zich voor doet, door drie andere vingers op te steken (ringvinger, middelvinger, wijsvinger) dan de drie vingers die Duitsers opsteken (middelvinger, wijsvinger, duim) wanneer hij drie bier bestelt
![Inglourious Basterds - Official Trailer [HD]](https://i.ytimg.com/vi/5sQhTVz5IjQ/2.jpg)
. Het doet me denken aan een artikel dat ik een aantal jaar geleden gelezen heb over het taalgebruik in Engelstalige wetenschappelijke artikelen. Het blijkt dat ook daarin de moedertaal van de (niet-Engelstalige) auteur valt te herkennen, door het gebruik van bv zinsconstructies die in de eigen taal gebruikelijk zijn, en in het Engels niet verkeerd, maar wel ongebruikelijker zijn.