Een kritische analyse van de immigratie van allochtonen ontmoette tientallen jaren lang vrijwel meteen heftige kritiek. DS'70 vond dertig jaar al weinig gehoor toen ze de Suriname-politiek kritiseerde.
Door onze redacteur Jaco Alberts
UTRECHT, 30 JULI. ,,Nederland is een vol land.'' Aan het woord is niet Pim Fortuyn, ook niet Hans Janmaat. Achter het spreekgestoelte staat dr. Willem Drees jr. op het verkiezingscongres van DS'70 in 1971, als hij het lijsttrekkerschap voor de nieuwe partij aanvaardt. 'De jonge Drees', zoon van de voormalige PvdA-premier, opponeert tegen het zittende kabinet-De Jong, dat bedrijven subsidieert om 'gastarbeiders' uit landen als Turkije en Marokko naar Nederland te halen. Een slecht idee, vindt Drees.
Immigratie is al zo oud als Nederland zelf. Maar halverwege de jaren '70 ,,explodeert de discussie'', zoals onderzoeker Jaap van Donselaar van de Universiteit Leiden het uitdrukt: het optreden van de neofascist Joop Glimmerveen, de Molukse treinkapingen, etnische rellen in Schiedam veranderen de toon van het debat. Thans stellen politieke analisten dat links bij de laatste Kamerverkiezingen is afgestraft, omdat het ongenoegen onder de autochtone bevolking decennialang is genegeerd. Dat beeld is ongenuanceerd, zegt Van Donselaer. Toch valt niet te ontkennen dat kritiek op het immigratiebeleid vanaf de jaren '70 door links makkelijk het predikaat discriminatie of racisme opgeplakt kreeg, zelfs als het ging om nuchtere pogingen de problemen te analyseren.
Het zijn geen gastarbeiders, zei Drees in 1971, maar in de eerste plaats mensen: ,,Zij hebben recht op goede huisvesting, op de mogelijkheid dat hun gezin komt, op moskeeën en scholen, op dezelfde voorzieningen als de aanwezige Nederlanders. Maar voor deze toevloed, die in enkele decennia een half miljoen mensen kan betreffen, ontbreekt de extra ruimte.'' Ruud Nijhof, de laatste leider van DS'70 (dat in 1981 uit de Kamer verdween), vermoedt dat Drees hiertoe kwam uit een combinatie van sociale bewogenheid en economische analyse. Nederland kampte eind jaren '60 met een krappe arbeidsmarkt. Maar DS'70 vond volgens Nijhof dat Nederland ,,zijn eigen broek'' moest ophouden. Als ontwikkeld land achtte de partij het niet verstandig met goedkope arbeiders van elders te gaan werken; dat remt de innovatie van de eigen economie. Het werk moest beter betaald worden.
Ook vreesde DS'70 het ontstaan van een soort kastensysteem van immigranten die dat werk deden en Nederlanders die zich voor dat werk 'te goed' voelden. De rekening zou betaald worden door de bewoners van de oude wijken in de grote steden, voorzag de partij. ,,In mijn beleving is daar toen nog niet zo heftig op gereageerd'', zegt Nijhof. Al steunde 'rechts' de werkgevers die de arbeiders nodig hadden. De PvdA zag er ,,een omgekeerde ontwikkelingshulp'' in.
Anders lag dat bij de kwestie-Suriname. DS'70 verzette zich ook tegen de onafhankelijkheid van de kolonie, die uiteindelijk in 1975 onder het kabinet-Den Uyl gestalte zou krijgen. De partij vreesde een leegloop uit Suriname naar Nederland, omdat Surinamers de eerste vijf jaar een dubbele nationaliteit kregen. DS'70 wilde een restrictief toelatingsbeleid en de terugkeer van Surinamers ,,die in hun eigen land nodig zijn'' bevorderen. Vooral bij regeringspartij PvdA lag dit gevoelig, herinnert Nijhof zich. Drees is niet voor racist uitgemaakt. ,,Hij kwam natuurlijk uit een keurige familie.'' Maar er werd wel ,,emotioneel'' gereageerd door PvdA-fractieleider Van Thijn. ,,Bij de PvdA zat er een schuldgevoel achter over het koloniale verleden. Het was in die dagen politiek correct om voor zelfstandigheid van Suriname te zijn, en incorrect om daar zakelijk en rationeel naar te kijken'', aldus Nijhof.
In een kleine bovenwoning in het Haagse Duindorp beantwoorden bewoner Alfred Vierling en zijn gast Mart Giesen de vragen. Beide waren kaderleden van het eerste uur van de Centrumpartij. Vierling schreef in 1980 twee artikelen in NRC Handelsblad over moderne problemen met allochtonen. Kort tevoren was de politicoloog afgezwaaid als beleidsmedewerker culturele minderheden van het ministerie van CRM. ,,Ik woonde in de Amsterdamse Kinkerbuurt en zag die volledig islamitiseren: jongetjes in militaire pakken die honden doodsloegen, volksvrouwen die luchtig gekleed zaten te zonnen en in hun nek werden gespuugd, en een illegale moskee in een kelder waar de hele dag van die Turkse muziek uit kwam. En niemand die er iets aan deed.''
Op het ministerie (,,allemaal PvdA'ers'') bracht Vierling het probleem ter sprake, maar werd hij niet serieus genomen, zegt hij. ,,Van daaruit is de gedachte gegroeid om politiek actief te worden. Ik had liever geen immigratie, maar als die er toch was, moest je wel zorgen dat er geïntegreerd werd, dat er spreidingsbeleid werd gevoerd. In Frankrijk kwamen Algerijnen eerst in speciale flats waar hun de normen en waarden van de Franse maatschappij werden bijgebracht. Wij haalden de Surinamers uit het oerwoud en zetten die zo in een Bijlmerflat.''
Volgens Giesen en Vierling is het ,,demoniseren'' onmiddellijk na de oprichting van de Centrumpartij begonnen. De agressie kwam niet van ,,onze gekleurde medemens'', zegt Vierling, maar van die ,,gesubsidieerde legertjes autonomen'' uit Amsterdam. ,,Ik heb die reacties zwaar onderschat'', zegt Vierling nu. ,,Kennelijk hebben de mensen een enorm schuldgevoel. Nederland is het land dat de meeste joden heeft laten wegvoeren, daarom moesten we kennelijk zoveel mogelijk Turken naar binnen laten. In Frankrijk kun je op een terrasje gewoon met een politieke tegenstander zitten. Hier zijn het altijd Hoeken en Kabeljauwen gebleven.''
,,Een 'Socialistische' Partij op jacht naar Janmaat-stemmers'', kopt de Waarheid op 27 april 1983. Een reactie op de brochure 'Gastarbeid en kapitaal' die de SP heeft uitgebracht. De partij meent dat buitenlanders moeten integreren in de Nederlandse samenleving dan wel dienen terug te keren naar het land van herkomst. Half Nederland valt over de SP heen: discriminatie, racisme zijn woorden die veelvuldig vallen. Linkse samenwerking in Tilburg wordt opgezegd door PSP en PPR, in Vlaardingen krijgt raadslid Remy Poppe een motie van afkeuring van het CDA aan de broek, en in de Volkskrant stelt columnist Piet Vroon de SP gelijk met de Centrumpartij: ,,Beide groeperingen hebben etnische minderheden tot heksen verklaard en bepleiten hun deportatie met iets verschillende smoezen.''
Tiny Kox, secretaris van de SP, vertelt dat de brochure van de partij een puur praktische achtergrond had. ,,Het werk van de SP was altijd lokaal. We gingen buurten in, met mensen praten. We waren erg goed in lekkende dakgoten. Dan organiseerden we een buurtcomité om huurverlaging te eisen. Maar dat ging eind jaren '70, begin jaren '80 steeds lastiger. Bewoners in de oude wijken vroegen steeds vaker: kun je niet iets doen aan die buitenlanders? Ze klaagden erover dat je vroeger mensen kon aanspreken als de vuilnis een dag te vroeg buiten gezet werd, maar dat dat niet meer lukte.'' De SP besloot het vraagstuk te benaderen als ,,een praktisch probleem'', zegt Kox.
De buitenwacht zag dat anders. De 75.000 gulden aan betaalde sociale premies die remigranten van de SP mochten meenemen om in het land van herkomst een bestaan op te bouwen, werd in de reacties ,,een oprotpremie''. En Kox moest telkens uitleggen dat als immigranten Nederlands moesten leren, dit ,,niet betekende dat het Nederlands superieur is aan het Turks''. ,,Over inburgering hadden we te weinig nagedacht, maar we bedoelden gewoon dat immigranten moesten leren hoe het hier aan toegaat.''
Ook rond het SP-voorstel om per wijk maximaal 10 procent allochtonen toe te laten om integratie te bevorderen, kwam een kwade reuk te hangen. ,,Het heeft de SP veel schade berokkend, het heeft ervoor gezorgd dat we later in de Tweede Kamer zijn gekomen'', zegt Kox. ,,Jarenlang was het binnen links gebruikelijk om te roepen: de SP wil dat buitenlanders oprotten. Het was duidelijk dat we er niet doorkwamen, dus zijn we er vanaf 1985 over gaan zwijgen.''
Later hebben alle partijen in de Tilburgse gemeenteraad waarvan hij in die dagen lid was, wel spijt betuigd dat ze Kox racist noemden. ,,Alleen van GroenLinks heb ik nooit iets gehoord.''
Inmiddels staat de multiculturele samenleving bovenaan de politieke agenda. Het negeren van de onlustgevoelens daarover in de eigen achterban heeft vooral de PvdA naar verluidt veel stemmen gekost. Hoe verschillend Centrumpartij, DS'70 en SP ook waren, op één punt heerst eenstemmigheid: leedvermaak over de PvdA is niet op zijn plaats. Daarvoor zijn de problemen in de grote steden te groot geworden. ,,Drees had gelijk'', zegt Nijhof. ,,Maar het is weinig rationeel om daar nu richting PvdA leedvermaak over te hebben.'' Kox, secretaris van de SP, is emotioneler: ,,Natuurlijk zullen er SP-leden zijn die zeggen: dag PvdA'', en hij steekt ter illustratie een middelvinger omhoog. ,,Maar toen hadden we er nog wat aan kunnen doen, nu zijn er echte getto's.'' Vierling is zelfs onverhuld pessimistisch: ,,Ik ben bang dat het de politiek gaat ontglippen. Als je je steden zo onder de voet laat lopen, komt dat pas weer in balans na vreselijk geweld.''
(Dit is de vijfde aflevering van een serie over de rechtse omslag. Eerdere afleveringen verschenen op 13, 15, 18 en 24 juli en zijn te lezen op www.nrc.nl).
