Het christendom verrechtst

Neoconservatief reveil / Rechtse contrareformatie overspoelt christendom
door Ton Crijnen
2003-07-25

Het christendom verrechtst. Dat zeggen godsdienstsociologen. Doordat het getalsmatig zwaartepunt verschuift van het progressieve Noorden naar het conservatievere Zuiden, dreigen de postmoderne christenen in Europa en Noord-Amerika op den duur in een isolement te raken. Een analyse.

Eerst even twee misvattingen uit de wereld helpen die in het Westen de ronde doen. Eén: het christendom is op z'n retour. Dat mag bij ons opgaan, in de rest van de wereld groeit het als kool. Rond 2025 zullen er naar schatting 2,6 miljard christenen zijn (nu ruim een half miljard minder, tegenover bijvoorbeeld 1,2 miljard moslims). Denkfout nummer twee: wil het christelijk geloof overleven dan moet het progressiever worden. Maar in het Zuiden waar er elk jaar miljoenen christenen bij komen, is dat juist het gevolg van een neoconservatief reveil.

Binnenkort is de doorsneechristen niet een half-geseculariseerde middenstander uit Europa of de VS, maar een diepgelovige plattelandsvrouw in zwart-Afrika of een dito bewoner van een van de miljoenensteden in Latijns-Amerika. Hun doorgaans behoudende opvattingen over theologie en ethiek zullen het gezicht van het christendom gaan bepalen, is het sterke vermoeden.

De eerste aanzetten zijn al zichtbaar. De anglicaanse bisschop in Engeland die onlangs een homoseksueel tot hulpbisschop wilde benoemen, werd fel geattaqueerd door de eveneens anglicaanse aartsbisschop van Nigeria. Gevolg: de benoeming ging niet door. En de rooms-katholieke bisschop van Breda die condoomgebruik wil inzetten in de strijd tegen aids noemde, vindt de collega van Gabarone (Botswana) op zijn weg. Voorbeelden die laten zien dat de kerkelijke tegenstellingen tussen Noord en Zuid zich verscherpen.

Naast wellicht een clash tussen beschavingen (Huntington) is er in elk geval een botsing binnen godsdiensten aan de gang. Ook in het christendom. En niets wijst erop dat het liberale gedachtegoed het daar gaat winnen.

Neem het rooms-katholicisme. De in het Westen om zijn 'rechtse' standpunten verguisde paus Johannes Paulus II -tegen abortus, euthanasie, de vrouw in het ambt, condoomgebruik- weet zich verzekerd van de instemming van de katholieken elders, dat wil zeggen de meerderheid. Daarom ligt hij minder wakker van alle kritiek uit West-Europa en Noord-Amerika dan men daar zou wensen. Het aantal jaarlijkse dopen op de Filippijnen is groter dan dat in Italië, Frankrijk, Spanje en Polen samen.

Het soort katholicisme dat zich in Afrika en Azië ontwikkelt lijkt meer op dat van vóór Vaticanum II, inclusief groot respect voor het gezag van priesters en bisschoppen en de terugkeer naar oude devoties als die van Maria en het Heilig Hart. Behoefte aan meer democratie binnen de kerk, zoals gelovigen in het Westen dat eisen, treft men binnen deze segmenten van de kerk amper aan.

De anglicaanse godsdienstsocioloog en historicus Philip Jenkins schreef een geruchtmakend boek over dit onderwerp (The Next Christendom, Oxford University Press 2002). Daarin waarschuwt hij zijn progressieve katholieke broeders en zusters die om een Derde Vaticaans Concilie roepen, dat ze wel eens van een koude kermis thuis kunnen komen. De kans dat zo'n concilie de liberale besluiten van het vorige (1962-1965) terugdraait is groter dan dat het die zal uitbouwen. Reden: de druk van niet-westerse bisschoppen.

In het protestantisme zie je soortgelijke bewegingen. Binnen en buiten de Wereldraad van Kerken. En ook daar nemen de kerken in de zuidelijke hemisfeer het voortouw. Vele ervan behoren tot de evangelicale of de pinksterbewegingen en hebben een enorme aanhang. Ze huldigen traditionele opvattingen die in de ogen van veel westerlingen aan het reactionaire grenzen. Dat bracht de progressieve Amerikaanse auteur James Carroll ertoe te klagen dat ,,het mondiale christendom steeds meer onder invloed van anti-intellectueel fundamentalisme komt''.

Omgekeerd hebben veel kerken in de Derde Wereld er genoeg van door de christenen uit het Westen almaar voorgehouden te krijgen wat ze moeten geloven en denken. Zeker in een situatie waarin op de langere termijn een blanke christen uitzonderlijker lijkt te worden dan een allochtone moslim.

Het ontgaat de christenen in het Zuiden niet dat kritisch omgaan met de Bijbel en zich aanpassen aan de moderniteit de West-Europese kerken meer windeieren dan winst opleveren. In de rest van de wereld, waar tradities een grote rol blijven spelen, maakt daarentegen het christendom een spectaculaire groei door.

Telde bijvoorbeeld Afrika in 1900

10 miljoen christenen, negen procent van de bevolking, nu zijn dat er 360 miljoen, 42 procent. Over een kwarteeuw ligt dit getal, stagnatie door aids ingecalculeerd, naar schatting op 600 miljoen.

Als de ontwikkelingen zich voortzetten -en dat is bij godsdienstig-sociale ontwikkelingen natuurlijk nooit helemaal zeker, maar in dit geval wel hoogstwaarschijnlijk- dan hebben over enkele decennia Addis Abeba,

Buenos Aires, Kinshasa en Manila steden als Athene, Londen, Parijs en Rome vervangen als centra van het christendom.

Dit toekomstbeeld wordt in West-Europa meestal weggeredeneerd met de opmerking dat de klok in het Zuiden nu eenmaal altijd wat langzamer tikt. Als daar technologie en welvaart eenmaal even fundamenteel zijn doorgedrongen als in het Westen, volgen secularisatie en ontkerkelijking vanzelf, luidt de redenering.

Het is de vraag of deze voorspelling uitkomt. In Azië vooralsnog niet. En in Afrika en Latijns-Amerika doet de moderne tijd, met zijn urbanisatie, sociale ontworteling en het afnemen van de staatsmacht, de behoefte aan religie eerder toe- dan afnemen. Men moet toch ergens zijn houvast aan ontlenen. Trouwens, ook in de Verenigde Staten, het modernste land binnen de westerse samenleving, zijn, aldus de Nederlandse missioloog Frans Wijsen (universiteit Nijmegen), veel meer burgers lid van een kerk of andersoortig godsdienst genootschap dan anderhalve eeuw geleden.

Veel stromingen in het Zuiden -anglicaans, protestants en zelfs rooms-katholiek- preken een spiritueel, puriteins, apocalyptisch en profetisch christendom, met een sterke nadruk op de Jezusfiguur en een letterlijk nemen van de Bijbel. In de succesvolste kerken in Afrika en Latijns-Amerika spelen duiveluitdrijving en gebedsgenezing een dominante rol.

De moderne Afrikaan en Zuid-Amerikaan hebben behoefte aan geestelijke troost. Zij interesseren zich nauwelijks voor zaken waarover westerse christenen zich opwinden: de vrouw en de homoseksueel in het ambt, een grotere rol voor de leek binnen de kerk. En wat het verplichte celibaat betreft sprak een prelaat uit Nigeria in de marge van de Afrikaanse bisschoppensynode in Rome (1994) volgens eigen zeggen namens velen: ,,Meneer, ik zou al heel blij zijn als mijn priesters het bij één vrouw hielden.''

Op vragen van theologische en devotionele aard is de niet-westerse christen geneigd traditionele antwoorden te geven. Hij vindt de westerse samenleving hedonistisch en van God los. Reden waarom men ze volgens hem hoognodig moet bekeren.

Waartoe dit in de praktijk leidt laat de anglicaanse kerk in de VS zien. Daar hebben conservatieven de Anglicaanse Missie opgericht, met als doel ,,de kerk terug te leiden naar haar bijbelse grondslag''. En van wie krijgen ze steun? Van de aartsbisschoppen van Singapore en Rwanda.

Steeds vaker ervaren progressieve dominees, priesters en leken uit het Westen dat ze in internationale kerkelijke gremia worden overstemd door hun collega's uit het Zuiden. Een goed voorbeeld is de laatste Lambethconferentie in 1998, het mondiale, periodieke overleg van de anglicanen. Westerse bisschoppen die ook niet-celibataire homo's wilden toelaten tot het priesterambt, stuitten daar op een massief zuidelijk blok dat van geen wijken wilde weten.

Naarmate het zwaartepunt van Noord naar Zuid verschuift zal, zo voorspellen godsdienstsociologen als Jenkins, ook de theologie minder westers en daardoor orthodoxer worden. Met meer nadruk op persoonlijke redding dan op sociale veranderingen. Je ziet dat nu al bij de vroeger zo radicale bevrijdingstheologie in Latijns-Amerika.

Zelfs binnen West-Europa wordt het christendom minder westers en liberaal. Neem Amsterdam. Wie daar zondags om zich heenkijkt ziet het aantal blanke kerkgangers met de week afnemen. Maar in de Bijlmer reppen zich honderden zwarte en gekleurde gelovigen naar een van de vele kerkjes die hier in de loop der jaren hun deuren hebben geopend.

Eenzelfde situatie tref je aan in een stad als Londen. Daar is de helft van alle kerkgangers allochtoon. En in de Verenigde Staten, waar een meerderheid van de christenen altijd al conservatief was, is binnen de rk kerk een geleidelijk proces van 'hispanisering' aan de gang.

Natuurlijk moet men zich hoeden voor al te gemakkelijke generalisaties, zeker waar het religieuze ontwikkelingen betreft. Zo kent het Zuiden ook progressief christendom en vormen de behoudende christenen allesbehalve een monoliet blok. En al lijkt in het Westen de rol van het christendom voor lange tijd uitgespeeld, helemaal zeker is dat niet.

Al deze voorbehouden nemen echter niet weg dat binnen het christendom een 'contrareformatie' aan de gang is die de progressieve Luthers en Calvijns op den duur wel eens letterlijk met stomheid zal slaan.