het vooroordeel van de luie Afrikaan

TANZANIA: De onontkoombare bevestiging van het vooroordeel en meer

1. De luie Afrikaan

Vraag een willekeurige Nederlander naar het kenmerk van ‘de Afrikaan’ en hij zal je zeggen dat alle Afrikanen lui zijn. Heb ik mij nooit afgevraagd waar dat vooroordeel vandaan komt, ook nu ik mij in een Afrikaans land begeef hoef ik het me niet af te vragen. Ik had na dag één de conclusie al getrokken, alhoewel iets genuanceerd.
Zo’n vier weken geleden kwam ik aan op Nairobi en nam ik de bus naar Korogwe in Tanzania om voor acht weken aan de slag te gaan in het ziekenhuis. De eerste twee weken werkte ik op de moeder- en kindafdeling. Het eerste wat me opviel was de grote hoeveelheid aan vrouwen, soms twee per bed, en de verstrekkende gevolgen van een bh-loze samenleving (neem het meer letterlijk dan figuurlijk). Het tweede wat me opviel waren de zittende verpleegsters die, zo bleek toen wij onze ronde wilden starten, zuchtend en sjokkend over een tijdspan van tien minuten een stapel dossiers wisten te verplaatsen van de kast naar de kar zodat wij onze ronde konden starten. Vanaf dat moment begon ik mij achter mijn oren te krabben en verbaasde ik mij keer op keer.
Zo wil het wel eens zo zijn dat je de temperatuur wilt weten van een patiënt. Na vijf keer vragen begint de verpleegster de tocht naar de thermometer en hoop jij dat ze überhaupt terugkomt en als ze terugkomt mag je van geluk spreken wanneer ze ook daadwerkelijk een thermometer bij zich heeft. De temperatuur wordt overigens netjes gemeten met een kwikthermometer die al het zweet van alle voorgaande oksels nog met zich meedraagt.
Opdrachten als meet de bloeddruk elke twee uur worden niet uitgevoerd en het hebben van geen tijd is niet de reden. Als je bloed geprikt wilt hebben of urine- of faecesonderzoek wilt laten plaatsvinden kun je het beste zelf alle stappen uitvoeren. Meestal raken namelijk of de monsters of de uitslagen kwijt.
Medicijnen worden soms niet gegeven, verbanden niet verwisseld, urinezakjes liggen nog steeds op bed terwijl de verpleging altijd wordt verteld dat de zak moet hangen, baby’s die niet ademen worden gewoon twee minuten laten liggen zonder dat er iets gebeurt...en ik kan zo nog wel even doorgaan.
Een poging om me te verzetten tegen de dreigende bevestiging van het vooroordeel liep op niets uit, want elke keer werd ik met mijn neus op de feiten gedrukt en de feiten zeggen dat alles hier in versnelling één gaat en moeizaam en liever niet. Zelfs de arts van de afdeling die elke dag de ronde dient te doen probeert zijn taak af te staan aan de Deense arts-onderzoeker die de paar studie-patienten op zaal ziet ’s ochtends. Op andere afdelingen is het niet anders.
De vraag die bij mij rijst is: is het luiheid alleen of speelt motivatie een rol bij het niet of traag uitvoeren van taken? En is het beeld representatief voor de andere beroepsgroepen? En als het zo is dat het gros van de mensen in deze cultuur naar onze begrippen langzaam of ongemotiveerd werkt, waarom is dit zo? Is het het warme klimaat dat de mensen ooit in versnelling één heeft doen zetten en adapteert nakomeling na nakomeling zich aan deze gewoonte of zijn het de verwachtingen op de werkvloer die deze werkhouding mogelijk maakt. Om over na te denken.

2. Comfortabiliteit & Privacy, twee onbekende begrippen

Shaida is zestien en heeft twee kinderen die ze allebei met behulp van een keizersnede ter wereld heeft gebracht. Haar eerste kindje kreeg ze toen ze dertien was en nu is ze zwanger van haar derde kind. Ze ligt op een oude brancard midden in het halletje die leidt naar de twee operatiekamers van het ziekenhuis. Ze zal haar derde keizersnede ondergaan.
Drie zijden van het kleine halletje hebben grote glazen ramen waar elke minuut minstens tien mensen langs lopen. Er staat een tafel in de hoek waar de operatieassistenten en één van de artsen gezellig aan zitten te kletsen. Af en toe komt er iemand door de deur het halletje binnen en duwt dan Shaida op het brancard aan de kant om er langs te kunnen. Shaida ligt daar zo een uur en niemand die haar aankijkt of groet. Ze ligt in de weg, dus velen duwen haar aan de kant.
Shaida ligt op tafel. Het is een gewone operatietafel met een stuk zeil er overheen. Ze ligt helemaal naakt. Haar bolle buik vangt als enige zonlicht op dat door het raam naast de druppende airconditioner naar binnen schijnt. Ze kijkt wat om zich heen. De operatieassisenten zijn bezig de medicatie en de steriele gereedschappen klaar te leggen. Af en toe lopen ze de operatiekamer uit om na vijf minuten weer terug te komen. Een vlieg gaat op het been van Shaida zitten.
Een half uur later wast de arts zijn handen is hij klaar om zich steriel aan te kleden. Als hij dan zijn steriele velden heeft geopend en het zover is om het operatiegebied te ontsmetten heeft Shaida drie kwartier lang naakt op tafel gelegen. Na vijftig minuten zie je alleen nog maar het stukje buik dat de zonnestralen opving. Zestig minuten later is er een kind geboren.
Het is me vaker opgevallen dat het men niet uitmaakt hoe comfortabel de patiënt is. Ik vraag me eigenlijk af of comfortabel zijn überhaupt een betekenis heeft in dit land. Uren liggen de weeën hebbende vrouwen naakt op de houten banken van de verloskamer waar iedereen in en uit loopt, vaak in hun eigen bloed of vruchtwater en ook drie kwartier naakt liggen op de operatietafel is geen uitzondering. Wij zouden ons alles behalve comfortabel voelen in zo’n situatie. Ik weet niet hoe zij het beleven.
Daarbij komt dat privacy eveneens een onbekend begrip is, of in ieder geval geen begrip in het ziekenhuis, want naast de verloskamer waar iedereen in en uit kan lopen is ook de deur van een willekeurige kamer op de polikliniek nooit echt dicht en lopen er om de haverklap patiënten binnen. En bij het ondergaan van lichamelijk onderzoek moet je als patiënt maar hopen dat er niemand voor het gigantische raam langs loopt, want gordijnen hangen er niet.
Shaida had geen privacy en leek mij alles behalve een comfortabele middag te hebben gehad daar op de operatieafdeling. Ik had medelijden met haar, maar ik vraag me af of ze er erg onder geleden heeft. Misschien weet ze niet beter. Dat hoop je dan.

3. Ff je kind uitpoepen

De geboorte van je kind is in Nederland een feest. Tijdens de bevalling staat de toekomstige vader zenuwachtig de hand van moeder vast te houden en op het moment supreme weet hij niet wat hij moet doen, maar is hij intens gelukkig. Net als de moeder die dan het kind op haar borst heeft liggen. Hier heb ik de eerste twee weken mogen aanschouwen hoe het anders kan.
Er liggen drie kreunende en zwetende vrouwen in de kleine verloskamer. Allen liggen ze op harde tafels met zeil erover waar hun kind straks op geboren zal worden. Allen hebben ze tig doeken meegenomen (‘kangas’, die ze normaal als kleding dragen) die al hun vruchtwater en bloed moeten opvangen. Geen van de vaders zijn in de verste verte te bekennen. De baring zelf verloopt niet heel anders dan in Nederland, als je het slaan op de buik en het liggen in een plas bloed/vruchtwater buiten beschouwing laat. Echter, er is één ding dat aanzienlijk anders gaat. Nadat je als moeder al je energie hebt gegeven om het kind eruit te persen, wordt het kind niet op de borst gelegd, maar vrijwel meteen weggevoerd. Ver weg van de moeder. De pasgeborene wordt niet aan moeder laten zien. De moeder doet trouwens ook geen poging om een glimp op te vangen. Moeder lacht niet, moeder huilt niet, moeder kijkt emotieloos voor zich uit.
Laatst bracht ik een kindje die we een tijdje hadden moeten beademen naar haar moeder. Ik dacht haar blij te kunnen maken met haar inmiddels roze baby. Ze keek echter amper naar het kind en gaf geen blijk van een enkele emotie. Ook niet toen ik weg was.
Ik heb hier over nagedacht. Want hoe kan het dat ik in twee weken tijd geen enkele geluk uitstralende vrouw heb kunnen zien? Hoe kan het dat ik überhaupt geen emotie heb kunnen waarnemen? En waar zijn de vaders?
Ik legde deze vraag voor aan een goed Engels sprekende en goed opgeleide man die ik bij toeval tegenkwam. Hij vertelde me ten eerste, als antwoord op mijn laatste vraag, dat mannen niet zijn toegelaten op de afdeling en dat ze allemaal buiten staan te wachten. Deel twee neem ik niet voor waarheid aan, want ik mag toch aannemen dat de mannen werken als ze werk hebben. Bovendien heb ik geen hordes mannen mogen aanschouwen voor het ziekenhuis. Dat ze niet zijn toegelaten lijkt me een plausibele verklaring voor hun afwezigheid.
Verder vertelde hij me dat de verpleegkundigen op de afdeling alles behalve vriendelijk zijn tegenover de vrouwen die er liggen, iets wat ik al eerder van iemand anders had gehoord, en dat dit niet erg bevorderlijk is voor de stemming. Eén reden dat ik geen blije vrouwen heb mogen zien. Bovendien, zo vertelde hij, hebben vrouwen vaak geen controle over het krijgen van kinderen en zien ze het mogelijk eerder als een last om ze te krijgen. Ze zien op tegen de periode die volgt waarbij ze borstvoeding moet geven en voor het kind moeten zorgen. Daarnaast zou de hoge sterfte onder de kinderen leiden tot een reactie waarbij de moeders zich minder gaan hechten aan de kinderen.
Ik weet niet welke reden ik de meest aannemelijke vind. Het zal ongetwijfeld de combinatie van factoren zijn die maken dat deze vrouwen in een emotieloze leegte lijken te verkeren na de bevalling voor de buitenwereld. Wellicht weet de cultureel antropoloog van de Trippies hier meer over?

4. On the road

Rijden in Tanzania. Ik zal het niet gaan doen, maar er schijnen ongeschreven regels te zijn. Van drie mensen heb ik, los van elkaar, het volgende advies gekregen om op te volgen als ik de weg op zou gaan. Mocht je op een weg ergens in Tanzania het geluk niet aan jouw zijde hebben en een aanrijding krijgen, stop dan vooral niet. Hoe vreselijk gewond de aangereden persoon ook lijkt. Kijk niet om en rijd door. Voor je eigen veiligheid. Voor je leven.
In Tanzania is het, ook al is het uiteraard bij wet niet toegestaan, niet heel ongewoon om de mensen die bij een aanrijding betrokken zijn in elkaar te slaan of misschien zelfs te vermoorden. Een verkeersongeluk is trouwens niet de enige vrijbrief om geweld te gebruiken. Ook een dief mag geslagen of vermoord worden volgens de Tanzaniaanse normen en waarden.
Ik schrok hier uiteraard erg van. Wie slaat of vermoord er überhaupt iemand, maar iemand die na een aanrijding stopt om de aangeredene te helpen? En wie kan er nou doorrijden na een aanrijding? Deze gewoonte betekent dat rijden in Tanzania erg gevaarlijk is. Je bent al niet gelukkig als je in Tanzania een ongeluk krijgt, want de eerste hulp is hier waardeloos dus de kans dat je levend het ziekenhuis haalt is klein bij ernstig gewond zijn. Maar de kans dat je het ziekenhuis levend haalt wordt natuurlijk vele malen kleiner wanneer mensen doorrijden na een aanrijding.
Het laat zien dat een gebrek aan vertrouwen in het rechtssysteem ervoor zorgt dat mensen het heft in eigen handen nemen. Mensen geloven hier niet dat de schuldige berecht zal worden. Men kan namelijk gemakkelijk de corrupte politie omkopen. En het is sowieso nog maar de vraag of de politie de mogelijkheid heeft om goed uit te zoeken wie schuld heeft aan het ongeluk.In dit geval heeft een falend rechtssysteem waarschijnlijk meer doden op haar geweten dan men in eerste instantie denkt.