Latijn voor Dummies

Oplossingen les 9

SPOILER

Om spoilers te kunnen lezen moet je zijn ingelogd. Je moet je daarvoor eerst gratis Registreren. Ook kun je spoilers niet lezen als je een ban hebt.

Les 10 – Voornaamwoorden

Net zoals het Nederlands, kent het Latijn ook verschillende voornaamwoorden. In deze les zullen we ze in grote lijnen bespreken, met een nadruk op het relativum ofte relatieve voornaamwoord (qui, quae, quod). Je zult zien dat de voornaamwoorden grotendeels verbogen worden als de gewone zelfstandige naamwoorden, maar er zijn enkele verschillen.
Laten we eens kijken naar de verbuiging van het relativum:



In geel staan weer de opvallende dingen.
- de genitivus, die op -ius eindigt.
- de datief “cui”, met c- in plaats van qu-
- de nominatief en accusatief onzijdig meervoud gelijk aan de nominatief vrouwelijk, terwijl je “qua” en “ha” zou verwachten.
- de accusatief mannelijk enkelvoud is -em, terwijl je -um zou verwachten. “Quum” komt wel voor, vooral bij dichters, maar is eerder zeldzaam.
- de datief en ablatief meervoud eindigen op “-ibus”, zoals de gemengde verbuiging. Dit geldt alleen voor de verbuiging van “qui”, in de regel niet voor andere voornaamwoorden.
- de verbuiging van “hic” heeft in het enkelvoud overal een “-c” achteraan. Vandaar dat het “hunc” en “hanc” is: eigenlijk was het “humc” en “hamc”, maar probeer het maar eens uit te spreken. Dat loopt gewoon niet lekker, en de -m- verandert al snel in een -n-.

Welnu, hoe worden deze gebruikt? Een voornaamwoord staat altijd in hetzelfde getal en geslacht als het woord waarnaar het verwijst, i.e. het antecedent. Als het in dezelfde zin staat, krijgt het ook dezelfde naamval. Bijvoorbeeld: “hic vir rex est” en “his fratribus servum do”.
Relativa staan daarentegen altijd in een andere zin, de zogenaamde relatiefzin. In het Nederlands gaat het dan om: “Ik zie de man, aan wie ik de tuin geef.” Het relativum krijgt dan getal en geslacht van het antecedent, maar de naamval die nodig is in de zin. Om het Nederlandse voorbeeld te vertalen: “Video virum [acc. manl. ev], cui [dat. manl. ev] hortum do”.
Nog een voorbeeld is een van de beroemdste zinnen uit de Latijnse literatuur, namelijk de openingszin van Caesar's De Bello Gallico: “Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unum incolunt Belgae [..]”, “Heel Gallie is verdeeld in drie delen, van welke de Belgen er één bewonen”. “Quarum” komt in geslacht en getal overeen met “partes” [pars, partis (f) – deel], maar het staat in de naamval van de functie die het in de relatiefzin bekleedt, namelijk een deelsgenitief ofte partitieve genitief.
Ook de aanwijzende voornaamwoorden (hoc, ille, iste) kunnen over de zin heen wijzen. Vanzelfsprekend nemen ze dan ook geslacht en getal van het antecedent over, maar de naamval die ze nodig hebben in de zin. Bijv.:“Donum do fratri. Hoc pulchrum est””

De oplettenden onder jullie zullen al “qua”, de vrouwelijke ablatief enkelvoud gespot hebben als een woord dat ook in het Nederlands bestaat. Dat is helemaal correct, en sterker nog, het heeft precies dezelfde betekenis als in het Latijn: “wat betreft”. Dat is één van de functies van de ablatief, namelijk de ablatief van betrekking. Deze wordt in de regel vertaald met “wat betreft”. Een mooi voorbeeld daarvan vinden we in de tweede zin uit Caesar's De Bello Gallico: “Hi omnes lingua [lingua - taal], institutis [institutum – instelling], legibus [lex, legis (f) - wet] inter se differunt” oftewel, “Deze allen verschillen onderling wat betreft taal, instellingen en wetten”.

Oefening:
Multos amicos fratres habuerunt, sed saepe pugnaverunt pastoribus regis Aemulii. In proelio ceperunt Remum, quem ad Amulium adduxerunt. Romulus quoque ad Aemulium iit: voluit liberare fratrem suum. Ibi Amulius fratres agnovit, et historiam eis dixit. Ira fratres cepit, et Amulium interfecerunt. Omnes praesentes dixerunt Romulum et Remum novos reges Albae Longae esse, sed gemini revocaverunt avum Numitor et eum fecerunt regem. Ipsi fratres voluerunt condere urbem.
Pergatur...

Woordjes
adduco, adduxi, adductum – brengen naar (ad-ducere)
Agnoscere, agnovi agn – herkennen
Eo, ii, itum – gaan (onregelmatig in praesens)
Geminum – (een deel van een) tweeling
Proelium – gevecht
Pugno (1) – vechten
revoco (1) – terugroepen (re-vocare)
Volo, volui, vol (onregelmatig in praesens)
Je ziet dat er twee onregelmatige werkwoorden tussen staan. Om deze allemaal één voor één te gaan behandelen, zou veel tijd kosten en het idee van dit topic overstijgen. Als je zo een vreemde vorm ziet, schiet dan niet in de stress, maar kijk even in het woordenboek op Perseus.tufts.edu: die site zal de vorm zo voor je vinden.

Hic, haec, hoc – deze (iets dat dicht bij de spreker is)
Idem, eadem, idem – dezelfde (verbogen vorm + “dem”. Acc. manl. ev. is bijvoorbeeld “eundem”, van “eum”+”dem”)
Ille, illa, illud – die, dat (iets dat ver weg van zowel spreker als toehoorder is)
Ipse, ipsa, ipsum - zelf
Is, ea, id – deze, dit
Iste, ista istud – die dat (iets dat dicht bij de toehoorder is), kan negatief zijn
Deze voornaamwoorden volgen grotendeels de bovengenoemde rijtjes. Toch hebben sommige woorden aparte vormen. Ook hiervoor leent Perseus zich uitstekend.

Oplossingen les 10

SPOILER

Om spoilers te kunnen lezen moet je zijn ingelogd. Je moet je daarvoor eerst gratis Registreren. Ook kun je spoilers niet lezen als je een ban hebt.

Les 11 – Passief

Vandaag gaan we eens kijken naar passiva. In het Nederlands worden die zonder uitzondering gevormd met het hulpwerkwoord “worden”. In het Latijn zijn de praesens en de imperfectum passief één woord, maar het perfectum is een omschreven vorm bestaande uit twee woorden. De passieve vormen hebben grotendeels hun eigen uitgangen, maar voor de rest lijken ze veel op de actieve vormen:



Het enige puntje is dat de 2e persoon enkelvoud praesens en de infinitief van de i-verbuiging twee verschillende vormen kan hebben: de werkwoorden die een -i- in hun actieve infinitief hebben, houden die -i- ook in de 2e persoon enkelvoud en in de infinitief komt er -ri achter de stam (e.g. audire --> audiris --> audiri). De woorden die -e- krijgen, hebben ook in de 2e persoon enkelvoud een -e-, en krijgen alleen -i in de infinitief; (e.g. capere --> caperis --> capi).

Het perfectum wordt op een speciale manier gevormd: men neme het supinum, en vervangt -um door -us. Het supinum is het derde woord dat in de rijtjes van onregelmatige werkwoorden staat (e.g. “capio, cepi, captum”). Bij regelmatige werkwoorden wordt dat supinum gevormd door -tum (soms -sum) achter de stam te zetten (e.g. ama-tum, van amo).
Vervolgens neem je het voltooide participium passief (VPP), zoals het genoemd wordt, en je zet dat in hetzelfde geslacht en getal als het onderwerp. De VPP's worden volledig verbogen als de a- en o-verbuiging. Voeg de juiste vorm van “esse” toe, en je bent klaar.
Om een voorbeeld te geven: “Het forum werd ingenomen”. “Het forum”, ofte “forum” is een onzijdig woord, en hier is het enkelvoud. Het VPP moet dus ook onzijdig enkelvoud zijn. De naamval is vanzelfsprekend: het onderwerp is altijd nominatief. Het VPP van “capio” is “captus”. Zet dat in het juiste geslacht en getal, en dan hoeft er alleen nog een vorm van “esse” toegevoegd te worden. Het onderwerp is hier een 3e persoon enkelvoud, dus de vorm van “esse” wordt “est”. Zet alles achter elkaar, en je krijgt “Forum est captum”. Zouden er meerdere forums ingenomen zijn, dan zou het “Fora sunt capta” worden.

De vertaling is eenvoudig: je zet er gewoon “worden” voor: “vincor” betekent “ik word overwonnen”, “audiebar” betekent “ik werd aangehoord”. De persoon die handelt, staat ofwel in de datief, ofwel is het a(b) + abl. Deze persoon wordt echter lang niet altijd toegevoegd!
Binnen dit onderwerp passen ook de zogenaamde deponentia. Dat zijn woorden die hun actieve vormen hebben neergelegd (“de-ponere”), en alleen nog in het passief voorkomen. Veelvoorkomende voorbeelden zijn “sequor”, “ik volg” en “patior”, “ik duld”.

Oefening:
Dit is een licht aangepaste passage uit Caesar. Het volgt direct op de twee zinnen die we in de vorige les hebben gezien. Let goed op de naamvallen, want de woordvolgorde is een stuk minder evident dan in de vorige oefeningen!
Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum omnium fortissimi¹ sunt Belgae, propterea quod² a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt, minimeque³ ad eos mercatores⁴ saepe veniunt atque ea important quae ad effeminandos⁵ animos pertinent5, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum⁷ continenter⁸ bellum gerunt. De qua causa Helvetii quoque reliquos⁹ Gallos virtute praecedunt, quod¹⁰ fere¹¹ cotidianis¹² proeliis cum Germanis contendunt, quando aut suis finibus eos prohibent¹³ aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt.

1 fortissimus – superlatief van “fortis”
2 propterea quod – aangezien
3 minime (bijwoord) – weinig, allerminst veel
4 mercator, mercatoris (m) – koopman
5 effeminandus – verwijfd (technisch gezien een werkwoordsvorm, maar dat komt later nog)
6 pertineo, pertinui (ad) – betrekking hebben op
7 het woordje “cum + abl”, “samen met” heeft de neiging achter het woord te gaan staan als het bij een voornaamwoord staat.
8 continenter – onophoudelijk, voortdurend
9 reliquus, -a -um - overige
10 quod - hier: omdat
11 fere (bijw) - bijna, (staat hier bij cotidianus
12 cot(t)idianus, -a -um - dagelijks
13 prohibeo, prohibui, prohibitum - verbieden, verhinderen

Woorden
A(b) + ablatief – weg van, door
Causa - oorzaak, reden
contendo, contendi, contentum - zich inspannen, wedijveren
Cultus, cultus (m) – cultuur, bewerking (van land)
De + ablatief - wegens
Divido, dividi, divisus – verdelen
Finis, finis - grens, rand
Gero, gessi gestum – doen, voeren, dragen, bellum --: oorlog voeren
Humanitas, humanitatis (f) – menselijkheid
Incolo, incolui – bewonen.
Omnis, omnis – enkelvoud: geheel, meervoud: alle
Praecedo, praecessi, praecessum - voorgaan, de baas zijn, aftroeven
Quando - wanneer
Virtus, virtutis (m) - mannenmoed, dapperheid (verwant met "vir", "man")

Mensen, laat ook even weten wat je van het stuk Caesar vindt: te makkelijk, te moeilijk, te saai, te opwindend, etc.

Vooral dat laatste is een bekend probleem.

quote:

Op vrijdag 12 oktober 2012 09:39 schreef Viking84 het volgende:
Ik vind het tempo een beetje te hoog liggen, eigenlijk . Voor een totale noob.

Begrepen! Ik zal het tempo proberen terug te schroeven.

Misschien heb ik iets te hard naar de echte tekstjes toe gewerkt. Dat is ook veel leuker dan die neptekstjes.

Oplossing les 11

SPOILER

Om spoilers te kunnen lezen moet je zijn ingelogd. Je moet je daarvoor eerst gratis Registreren. Ook kun je spoilers niet lezen als je een ban hebt.

Les 12 - Participia

Omdat mij ter ore is gekomen dat het allemaal wat snel is gegaan, zal ik de komende dagen de theorie kort proberen te houden. Ik zal vooral oefeningen geven om het reeds geleerde te oefenen. Daarbij zullen we meteen wat kijken naar de verschillende functies van naamvallen.
De functies van de naamvallen zijn dingen die de meeste leerlingen slechts kunnen herkennen door ze vaak te zien.

Gisteren hebben we al het passieve participium perfectum (VPP) gezien. Vandaag gaan we ook eens kijken naar het actieve participium praesens (GPA). Het vormen daarvan is heel eenvoudig: je neemt de stam en zet er -(e)ns achter:



Vervolgens worden ze helemaal verbogen als “fortis”.

Zulke participia worden gebruikt als bijvoeglijke naamwoorden. De betekenis is ook eenvoudig: het VPP wordt vertaald als een voltooid deelwoord (victus vir--> een overwonnen man), het GPA wordt vertaald als een onvoltooid deelwoord (vincens vir --> een overwinnende man).

Met de participia kun je een heel speciale constructie bouwen: de ablativus absolutus/losse ablatief. Zoals de naam al zegt, is daar de ablativus bij betrokken. Als je een bijzin met “terwijl” of “nadat” wilt maken, kan dat met de losse ablatief: je zet het onderwerp in de ablativus, je neemt het participium van het werkwoord dat je wilt gebruiken en dat zet je ook in de ablativus, en je hebt je bijzin. Het GPA wordt gebruikt voor “terwijl”, het VPP voor “nadat”. Bijvoorbeeld:
“Rege vincente venio” “Terwijl de koning overwint, kom ik”, en “Rege victo, veni” “Nadat de koning overwon, kwam ik”

Oefening
Apud Helvetios longe¹ nobilissimus² fuit et ditissimus³ Orgetorix. Is M. Messala, [et P.] M. Pisone consulibus⁴ regni⁵ cupiditate⁶ inductus⁷ coniurationem⁸ nobilitatis⁹ fecit et civitatem¹⁰ persuasit¹¹ de finibus suis cum omnibus copiis¹² exire: perfacile¹³ est totius Galliae imperio potiri¹⁴: virtute omnibus praestarunt. Id hoc facilius¹⁵ iis persuasit, quod natura Helvetii continentur¹⁶: ex una parte flumine Rheno, qui agrum¹⁷ Helvetium a Germanis dividit; ex altera¹⁹ parte monte²⁰ Iura, qui est inter¹⁸ Sequanos et Helvetios; ex tertia²¹ lacu²² Lemanno et flumine Rhodano, qui provinciam nostram ab Helvetiis dividit.

1 Longe (bijwoord) – lang, met afstand (hoort bij nobilissimus en ditissimus)
2 nobilissimus – superlatief van “nobilis”, “edel”
3 ditissimus – superlatief van “divitis” “rijk”
4 een losse ablatief met weggelaten GPA van “esse”: “Terwijl X Y was”.
5 regnum – heerschappij
6 cupiditas, cupiditatis (f) – begerigheid, verlangen naar (+gen)
7 induco, induxi, inductum – ertoe aanzetten, binnenleiden, introduceren
8 coniuratio, coniurationis (f) – samenzwering
9 nobilitas, nobilitatis (f) – adel
10 civitas, civitatis (f) – burgerschap, het geheel van burgers
11 persuado, persuasi, persuasum – overtuigen
12 copia – hulp, macht, meervoud: hulptroepen
13 perfacile (bijwoord) – zeer makkelijk
14 potior, potitus est – zich meester maken van (+dat)
15 facilius – overtreffende trap van “facile”, hier vertaald als “vrij eenvoudig”
16 contineo, continui, contentum – binnen houden, omsluiten
17 ager, agri – akker, land, landgoed
18 inter (+ acc) - tussen
19 alter, altera, alterum – ander, tweede
20 mons, montis (f) – berg
21 tertius, -a -um - derde
22 lacus, lacus (f) - meer

SPOILER

Om spoilers te kunnen lezen moet je zijn ingelogd. Je moet je daarvoor eerst gratis Registreren. Ook kun je spoilers niet lezen als je een ban hebt.

Les 13 – Bijwoorden
Deze les zal ik ook enkele functies uitleggen in de oefening. Als je je daarmee bekend wilt maken, doe je er dus goed aan om de oefening ook eens door te nemen.
Het goede nieuws: regelmatige bijwoorden zijn heel eenvoudig te vormen. Het slechte nieuws: er zijn vrij veel onregelmatige bijwoorden. Deze laatsten gaan we natuurlijk niet allemaal nu behandelen. Enkele daarvan heb je al gezien, anderen ga je nog zien, en veel zul je nooit zien tenzij je je professioneel bezig gaat houden met Latijn.
Om het eenvoudige stuk dan maar te doen: bijvoeglijke naamwoorden die worden verbogen als “longus” krijgen een uitgang -e, bijvoeglijke naamwoorden die worden verbogen als “fortis” krijgen -(it)er. De meeste woorden in die verbuiging krijgen -iter, alleen degenen van wie de stam op -nt eindigt krijgen -er. Om dat even schematisch weer te geven:



Het bijwoord wordt totaal niet verbogen volgens geslacht, getal of naamval. Alleen door de vergelijkende en overtreffende trap kan het veranderen, maar daar komen we later op terug.

Het bijwoord staat meestal bij het predicaat: “fortiter pugnat”, “hij vecht dapper”. Maar soms staat het ook bij een andere woordgroep. We zagen in de vorige tekst al “longe nobilissimus”, waar het bijwoord “longe” bij een bijvoeglijk naamwoord stond. Het Latijn heeft geen waterdichte manier om duidelijk te maken waar het bij staat, vanwege het gebrek aan verbuiging. Vaak zal het uit de context blijken.
Vooral dichters maken soms dankbaar gebruik van de twijfel die kan ontstaan door de ambiguïteit.

Oefening
We zijn weer terug bij Caesar. Hij heeft juist verteld dat de Helvetiërs aan alle kanten ingesloten zijn door de natuur.
His rebus fiebat ut¹ et minus late vagarentur et minus² facile³ finitimis⁴ bellum inferre possent; ex qua parte homines bellandi⁶ cupidi magno dolore⁷ adficiebantur. Pro⁸ multitudine autem hominum et pro gloria belli atque fortitudinis¹⁰ angustos¹¹ se fines habere arbitrabantur, qui in longitudinem¹² milia¹⁴ passuum¹⁵ CCXL [240], in latitudinem13 CLXXX [180] patebant.

1 ut (voegwoord) – hier: “dat”
2 minus – minder
3 facile (onregelmatig bijwoord) – van facilis, “eenvoudig”
4 finitimus – aangrenzend. Dit is een zogenaamde prefixdatief: het werkwoord waarbij het hoort, “inferre” heeft een voorzetsel (prefix) “in-”. Zulke prefixen roepen een voorwerp in de datief of accusatief op, afhankelijk van het gebruikte prefix.
5 possent – lees: possunt
6 bellandum – het oorlogvoeren
7 een ablatief van het meewerkend voorwerp bij een passief werkwoord: “door X”
8 adficio, adfeci, adfectum – aandoen
9 pro (+abl) – voor, ter verdediging van, in plaats van, in verhouding tot
10 fortitudo, fortitudinis – dapperheid [vergelijk “fortis”. Woorden met “-tudo” betekenen vaak iets met “-heid”]
11 angustus, -a -um – nauw, eng
12 longitudo, longitudinis – lengte [vergelijk “longus” --> langheid]
13 latitudo, latitudinis – breedte [vergelijk “latus”, “breed” --> breedheid]
14 milia – duizend. Dit is een accusatief van maat, en duidt een afstand aan.
15 passus, passus – stap, pas, een lengtemaat van ongeveer 1,5 meter. Dit is een beschrijvende genitief: deze genitief beschrijft het woord waar het bij hoort in meer detail.
16 pateo, patui – openstaan, zich uitstrekken.

Woordjes
Multitudo, multitudinis (f) – menigte
Autem – maar, echter
Infero, intuli, inlatum [onregelmatig in praesens] – binnendragen [inferre is de infinitief].
Gloria – eer, roem
Arbitror, arbitratum [deponens] – menen, vinden, van mening zijn

Vanwege omstandigheden heb ik de afgelopen dagen niet kunnen posten, en waarschijnlijk gaat dat de komende dagen helaas ook niet lukken. Zaterdag zal het waarschijnlijk weer terug zijn!

Mocht er iemand zin hebben om het tijdelijk over te nemen, aarzel niet!

quote:

Op donderdag 29 november 2012 13:30 schreef Viking84 het volgende:
Eens kijken hoe het met dit topic gaat, dacht ik. Ik zie dat het overleden is, maar dat had ik eigenlijk al wel verwacht... jammer! Ik ben intussen een maand bezig met de beginnerscursus van de Volksuniversiteit in Den Haag en het is echt ontzettend leuk en leerzaam. We gebruiken Vivat Roma en volgen het verhaal van Aeneas. De docent is goed onderlegd en komt met allerlei leuke feitjes aanzetten. Bijv. dat de mogelijke etymologie van snob sine nobilitate is. Ik hoor zelden dingen die ik niet al eens gehoord had, maar deze cursus hangt aaneen van dit soort dingen Tof!

Verder kan ik iedereen echt aanraden een cursus olv een classicus te doen, omdat je dan ook hardop Latijn leest en dus hoort hoe dingen uitgesproken worden.

Het was allemaal een beetje teveel voor één persoon. In het begin ging het wel, maar naarmate het studiejaar vordert komen er steeds meer taken bij. Misschien dat ik het begin volgend semester weer op kan pakken.

Of iemand anders moet zinnen hebben een en ander te doen, natuurlijk...

quote:

Op donderdag 29 november 2012 13:50 schreef AthCom het volgende:

[..]

Is dat die tekst met:
Aeneas currit. Fugit. Anchises fugit. Non currit. Cur non currit? (Want – ik weet het Latijnse woordje niet meer) Anchises senex est. Bellum saevit. Troia capta est. etc etc etc?

En dat is inderdaad een leuk weetje. Wist je ook dat homofiel niet afgeleid is van het Latijnse homo (= mens), maar van het Griekse homoios (= gelijk) wat insinueert 'vallen op het gelijke geslacht'?

Nog een leuker weetje: wist je dat de Griekse woorden heis ("één", mannelijk telwoord), mia ("één", vrouwelijk telwoord), homoios ("gelijk"), het Latijnse similis ("gelijkend") én het Nederlandse samen allemaal van dezelfde Proto-Indo-Europese stam komen? Maar dat het Latijnse homo dan weer verwant is met humus ("grond"), en met het -gom in bruidegom?

En dat snob zeer zeker niet van sine nobilitate komt?

quote:

Op donderdag 29 november 2012 17:20 schreef Viking84 het volgende:

[..]

ja dat had ik ook al ergens gelezen, maar daar werd ook weer gezegd dat het verband met schoenmakersleerling ook onwaarschijnlijk is. Het is gewoon leuker om te doen alsof het uit het Latijn komt

Als je van die kromme etymologieën houdt, zou je eigenlijk eens iets over Johannes Goropius Becanus moeten lezen. De beste man dacht dat alle talen in de wereld van het 16e eeuwse (contemporain voor hem) Antwerpse dialect kwamen.
Een bekend voorbeeld in het Latijn is Isidorus Hispalensis (a.k.a. Isidoor van Sevilla), die in zijn Etymologarium Libri XII ook menig rare etymologie neerpende. Zo dacht hij dat 'cadaver' van 'caro data verminibus' (vlees, gegeven aan het ongedierte) kwam.
Voor een klassiek voorbeeld zou je eens naar Terentius Varro's De lingua latina (met lange a's!) kunnen kijken, alhoewel hij minder extreem is dan bovenstaande voorbeelden. De precieze passages zal ik even moeten opzoeken, als je die wilt weten.